ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

مقام معظم رهبری با واژه هایی مانند : عنصر صدیق، دلسوز، خدمتگزار اسلام، از پیشروان نهضت اسلامی، انسان وارسته، پاکدامن، متواضع، غیور، مبارز و ...»(1) شخصیت برجسته استاد را معرفی می نماید و به نظر می رسد آگاهی جوانانِ با آثار و افکار استاد که از پیشروان نهضت اسلامی است، یکی از نیازهای فرهنگی جامعه امروز ماست.

آگاهی، احساس وظیفه و تعهد کم نظیر دستمایه های اصلی استاد بود که توانست آثار وی را فراموش نشدنی سازد. تا آنجا که برخی آثار او پس از گذشت حدود سه دهه از تألیف آن نه تنها طراوت و شادابی خود را حفظ کرده اند، بلکه نیاز به نشر مجدد را می طلبند. از جمله این کتابهای شایسته «فریاد فلسطین و حریق مسجد الاقصی» است که در زمره کارهای بزرگ سیاسی، فرهنگی استاد به شمار می رود.

«فریاد فلسطین» ... شامل مباحث مهمی است از قبیل آرزوهای خطرناک اسراییل و آتش سوزی مسجد الاقصی که به نام روز اقصی و توسط کنفرانس اسلامی به عنوان روز عزا اعلام شد.

در مقدمه کتاب که تارخی فروردین 1350 ثبت شده، استاد می نویسد : «یکی از قوی ترین موجباتی که در میان ملتهای اسلامی جدایی به وجود آورد نغمه ناسیونالیسم یا ملت پرستی بود که از اروپا سرچشمه گرفت.

مفهوم نا مبارک ناسیونالیسم پس از چند قرن خرابی و لطمه ای که به وجود آورد، مبدل به کلمه «انترناسیونالیسم» گردید. خوشبختانه ملتهای متنوع اسلام در برابر آرزوهای تازه بشریت، یعنی مفهوم «انترناسیونالیسم» به

زنده کردن معنای بفند ورسای امت پرداخته و رهبران دل آگاه همه ملتهای اسلامی می کوشند تا از نو در پناه «توحید» عنوان مقدس «اخوت اسلامی» را زنده

ص:15

کنند.

از آغاز قرن 14 هجری این آرزوهای شیرین هدف مطلوب متفکران جهان اسلام واقع شد و در این راه تلاشها کردند ولی قدرت استعمال و سیطره نیروهای اروپایی در متلهای شرق مجال نداد تا به این آرزوی شیرین جامعه عمل بپوشاند... تا اینکه پس از وقوع فاجعه حریق مسجد الاقصی (که قلوب همه مسلمانان را جریحه دار ساخت و دشمنان بشریت به معبد عظیم قبله اولای اسلام اهانتی روا داشتند) اولین کنفرانس برای التیام این جراحت که بر پیکر اسلام وارد آمده و سپس به منظور ادامه همکاری در زمینه های مختلف جلساتی در شهر رباط تشکیل شد...»(1)

استاد سید غلامرضا سعیدی که در سال 1314 ه ق ؛ مطابق با 1276 ه.ش(2) در روستای نوزادِ مؤمن آباد بیرجند به دنیا آمد و تحصیلات خویش را در زادگاه و شهر بیرجند سپری کرد و به قول خود «از سال 1320 ش یکسره تهرانی شد».

پس از سالهای 1320 ه.ش در صحنه فرهنگ ایران به طور محسوسی ظهور می یابد. و با تألیف آثار ارزنده خوب می درخشد. حتی آثارش در کشور الجزایر ترجمه شده و در روند مبارزات مردم الجزایر تأثیر بسیار بر جای می گذارد.(3)

آثارش در افغانستان نیز طرفداران زیادی پیدا می کند تا آنجا که در خاطرات استاد می خوانیم : روزی سید ضیاء الدین به من گفت: شاه پس از دیدار با ظاهر شاه، از او شنیده است که آثار فارسی شما در افغانستان خوانندگان زیادی دارد و مایل است شما را ببیند و من در بادی امر، این دیدار را پذیرفتم، ولی روزی که سید ضیاء الدین به من خبر داد که در فلان تاریخ

ص:16

باید به دیدار شاه برویم، ناگهان جرقه ای در روحم زد و با خود گفتم : مرا با شاه چه کار؟ پُست و مقام دنیا که نمی خواهم، آخرت هم که به دست او نیست و تاهز به اصطلاح «شرفیاب» شدم، باید به او تعظیم کنم و آن وقت در پیش جدم شرمسار خواهم شد که سعیدی، در برابر ناسیدی به تعظیم پرداختی ؟ و شعر اقبال باز به دادم رسید که :

آدم از بی بصری بندگی آدم کرد *** گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد

یعنی از خوی غلامی ز سگان پست تر است *** من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد

به خود نهیب زدم، گوهر سیادت را نذر قباد و جم نمی کنم و به سید ضیاء الدین اطلاع دادم که از شرفیابی معذورم و نرفتم.(1)

ص:17

کاری کرد.

من به اقبال از این زاویه نگاه می کنم. خود او میگوید :

جز عشق حکایتی ندارم *** پروای ملامتی ندارم

از جلوه علم بی نیازم *** سوزم گریم تپم گدازم

یا اینکه :

چه می پرسی میان سینه دل چیست *** خرد چون سوز پیدا کرد دل شد

دل از ذوق تپش دل بود، لیکن *** چو یکدم از تپش افتاد گل شد

ص:18

تأثیری ندارد، به او اخطار کردم که «هذا فراق بینی و بینک» ... عضویت در انجمن علمی سلطنتی لندن، انجمن پطروگراد و انجمن علمی واشنگتن، او را سخت مغرور کرد، شذوذاتی هم خود داشت که دچار آن انحراف بزرگ شد و آن ظلم را بر اسلام و تشیع روا داشت و خداوند بیامر زد نواث صفوی را که جواب مردانه به او داد و او را از سر راه اسلام برداشت. چون واقعا راه دیگری براس اصلاح باقی نمانده بود. چقدر مرحوم حاج سراج انصاری و خود مرحوم نواب و دیگران با او بحث کردند، فایده نداشت و اگر کروی مانده بوده در افساد نسل جوان نقش خاصی را ایفا می کرد که خوشبختانه چنین نشد(1)

استاد سید غلامرضا سعیدی پس از عمری تلاش در راه تبلیغ و تبیین معارف اسلامی و با بر جای نهادن آثار ارزشمند و ماندگار، شمع وجودش به خاموشی گرایید و جامعه فرهنگی ما، یکی از خدمتگزاران صدیق خویش را از دست داد. البته نور افشانی آثار استاد سعیدی که نتیجه یک عمر تلاش و تکاپو در عرصه اندیشه دینی است و ایشان را در زمره نویسندگان دردمند و متعهد اسلام قرار داده، برای همیشه جویندگان حقیقت را راهما خواهد بود.

پس از درگذشت استاد سعیدی، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای مقام معظم رهبری که در آن زمان رئیس جمهوری اسلامی ایران بود، پیامی بدین شرح منتشر کرد.

ص:19

بسم الله الرحمن الرحیم

درگذشت نویسنده و مترجم نامدار مرحوم آقای سید غلام رضا سعیدی را به بازماندگان و دوستان و ارادتمندان ایشان و به جامعه علمی و فرهنگی کشور، تسلیت می گویم.

این عنصر صدیق و دلسوز و خدمتگزار اسلام، در طول سالهای با برکت عمر خویش، با فحص و تحقیق و نگارش و ترجمه، آثاری پدید آورد که بی شک در نشر افکار نوین اسلامی، دارای تأثیر بود و به خاطر همین آثار است که حقا باید او را در زمره پیشروان نهضت اسلامی در ایران شمرد. او همچنین انسانی وارسته و پاکدامن و متواضع و غیور و مبارز بود. به مسائل جهان اسلامی اهتمام می ورزید و در راه تشکیل نظام اسلامی تلاش فرهنگی ارزنده ای می کرد. عمر طولانی و پر برکت و پر ماجرای او با پاکی و پاکدامنی سپری شد، پاک ریست و پاک به جوار الهی پر گشود، رحمت خدا بر او و یاد او گرامی باشد.

سید علی خامنه ای،

رئیس جمهوری اسلامی ایران،

24 آذرماه 1376تهران

بر سنگ مزار این نویسنده بزرگ قطعه شعری از آقای دکتر سید جعفر شهیدی داماد استاد سعیدی نگاشته شده است که چنین است.

اوستاد ماسعیدی، عالمی فرزانه بود *** سالیانی درس دین در مکتب اسلام خواند

ص:20

خامه اش جز در ره ارشاد بر کاغد نرفت *** توسن فکرت مگر در راه حق هرگز نراند

تا به قرب صد، به پاکی برد عمری را بر *** نور دانش بر هزاران طالب معنی فشاند

چون ز کج بازی دوران بد بسی افسرده دل *** قامتش را چون گرانی محنت گیتی خماند

ز آسمانش دعوتی آمد که مشتاق توییم *** پیک حق، دعوت به آذر مه مه به گوش او رساند

از خراب آباد دنیا لاجرم یک باره دل *** بر گرفت و رخت را تا «جنةالمأوی» کشاند

جای او خالی چو دیدم می نبودی باورم *** کاو ناگه این چنین خود را ز جمع ما رهاند

جستجو می کردمش ناگه سروش غیب گفت *** چند می جویی زمن او را «دریغا او نماند»

ص:21

نام کتاب بدان ناطق است موضوعات مهم دیگری از قبیل اسرار وضو و روزه و مضرات شراب بحث کرده است.

ص:22

منصف ترین محققی است که با فکری روشن و قلبی پاک، خالی از شوائب تعصب... با کمال قدرت و جوانمردی از اسلام و شارع مقدس آن فاضلانه دفاع کرده است و این محقق عالی مقام قطعا مشمول همان مضمونی است که خدای متعال مفادا در قرآن مجید فرمود «اگر آن ها در برابر نعمت تعلیمات اسلامی نا سپاسی کنند، اقوام دیگری را برای آن می گماریم که به این نعمت کفران نورزند»(1)

ص:23

در مقدمه این کتاب که در تهران مورخه 14 دی ماه 1335 هجری شمسی رقم خورده است، می خوانیم: «تشکیل این دولت غارتگر به وسیله خطرناکترین عناصر قوم عنود و لجوج به نام «صهیونیست» نه فقط فاجعه ای است که جهان اسلام را سوگوار نموده است؛ بلکه بلیه ای بشری و مخمصه ای است که برای جهان انسانیت به صورت علاج ناپذیری درآمده است»

کتاب دیگری که محصول این سال بود و در 7 آذر مقدمه آن رقم خورده است، «جنگ و صلح در قانون اسلام» است استاد در مقدمه آن چنین می آورد: «محتویات این تألیف با توجه به آن همه مآخذ و مدارکی که مؤلف مورد استناد قرار داده است، در حکم یک منحنی دقیق و روشنی است که در طی چهارده قرن صورت گرفته است.

ص:24

نمی توانیم، آری به «قاب قوسین» آن را برد خدای که او سبک شمارد در چشم خویش وحشت غار...

محقق عالی مقام؛ دکتر محمد حمیدالله این اثر ابتکاری را در طی سه سفر به حجاز تهیه کرده بود(1)

ص:25

ص:26

ص:27

تصادم اندیشه های گوناگونی که اجتماع بشری را متزلزل و بحرانی ساخته امری است محسوس و مشهود. در این میان ایدئولوژی یا طرز تفکر اسلامی که بدون تردید تنها طریق نجات بخش بشر است در برابر سیطره غرب مورد تعرض دستگاهههای مختلف سرمایه داری غرب و کلیسا قرار گرفته و چه بسا که افکار خام بسیار از افراد نسل جدید هر روز به نحوی از این رهگذر مسموم می شود.

از طرف دیگر فکر مخرب ما تریالیزم به عناوین دیگری جوانان ما را به وادی ضلالت و گمراهی سوق می دهد. با توجه به احساس همین خطرات مهیب است که در گوشه و کنار جوامع اسلامی رجال جهان شناس فکوری وامن همنت به کمر زده و می کوشند تا راه هدایت را به روی نسل جدید بر اساس منطق علمی و بحث دقیق بگشایند(1)

ص:28

این عامل می داند. وحشی بافقی می گوید:

خدایا سینه ای ده آتش افروز *** در آن سینه دلی و آن در همه سوز

هر آن دل را که سوزی نیست دل نیست *** دل بی سوز غیر از مشت گل نیست

امیر خسرو دهلوی می گوید:

روح پدرم شاد که فرمود به استاد *** فرزند مرا عشق بیاموز و دگر هیچ(1)

استاد در مصاحبه با مجله کیهان فرهنگی درباره این بیت می گوید «این شعر هم خیلی به درد کارم خورد»(2) و این از اشعاری بوده که استاد را به وچد می آورده است.

ص:29

است که خود می بوید پس مستغنی از آن است که گوینده ای بگوید.

تهران، اردیبهشت ماه 1377

2 - کتاب «اسلام و غرب»

تألیف: پرفسور دکتر احمد خورشید، ترجمه: استاد سعیدی.

این کتاب به ضمیمه دو مقاله دیگر تحت عنوان اسلام در برابر مسیحیت و تحریف تاریخ اسلام چاپ شد.

استاد سعیدی در قسمتی از مقدمه می گوید:

«... از خدای متعال توفیق می طلبیم تا ما را از خطا مصون نگاه داشته و به مبشرین و پدران روحانی مسیحی نیز انصای مکرمت کند تا به جای گمراه کردن جوانان مسلمان با بودائیان و گاوپرستاو ماده پرستان مبارزه کنند و این قدر نیرو و پول را در راه گمراه کردن خدا پرستان بیهوده مصرف نکنند(1) ».

ص:30

جلوه گر شده و سپس قلوب مسلمانان را تبخیر کرده و در حقیقت این عشق جانشین عشق به خدا و عشق به اصول و اردکان ایمان گردید، در نتیجه وطن پرستی جانشین خدا پرستی شد و بسیار از مسلمانان در برابر «ناسیونالیسم» به سجده افتادند و به تدریج مراسم و شعائر ملی جانشین اصول و ارکان تعلیمات قرآنی گردید!...

... باید دانست که انحراف مسلمانان از رعایت آداب و شعائر کلی اسلامی و بسط موج ناسیونالیسم امر اتفاقی و تصادفی نبوده است، بلکه نتیجه فعالیت های مستمر ماهرانه کشیشهای مسیحی در کشورهای اسلامی بوده، که به موجب امیر مفامات عالی کلیسا این برنامه به وسیله کشیشها در همه جا اجراء شده است. عدوات و تعصب قوم یهود نسبت به اسلام از قدیم الایام آفتابی روشن بوده و علاوه بر اینکه از آن همه احسان و محبت و تساهل و تسامح مذهبی که این قوم قرنها در مجامع اسلامی برخوردا بوده اند، قدرشناسی ننموده اند، از هیچ گونه خصومت و تحریک و افساد خودداری نکرده اند و مخمصه فعلی خاورمیانه نتیجه همان مقدمات است.(1) ».

ص:31

استاد در مقدمه می گوید: «مصر سرزمین اهرام، طعمه ای که بیش از یک قرن در چنگال استعمارگران فریا می کشید، به خود جنبید و اراده گروهی از رادمردان پیکارگر به رهبری «جمال عبدالناصر» ملت مصر را بیدار ساخت. به طوریکه در جایی خواندم در حدود یک میلیون نسخه از متن عربی آن در «قاهره» مصرف شده است(1)

ص:32

ص:33

ص:34

3 - مسأله کشمیر و حیدرآباد یا (مبارزه گاو پرستان با خداپرستان) در سال 1328 هجری شمسی منتشر شد.

4 - چهار مقاله درباره بزرگترین مرد تاریخ یا نجات دهنده بشر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) تاریخ انتشار: 1397 هجری قمری

5 - اول اخلاق ما بعد تمدن آنها

این کتاب اثری است از سید ابوالأعلی مودودی که استاد آن را به فارسی ترجمه و در سال 1343 هجری شمسی توسط شرکت سهامی انتشار منتشر کرد.

6 - مقدمه ای بر کتاب جاذبه اسلام

7 - اسلام و جاهلیت (مودودی)

9 - در جنگ پاکستان متجاوز کیست؟

10 - قائد اعظم محدم علی جناح (هکتور بولیتو)

11 - فلسفه و تربیت (پرفسور احسان الله)

12 - عایشه همسر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) (نبیا ابوت)

13 - جلوه حق در اندونزی

14 - فلسفه اقبال

15 - الجزایر پیروز

16 - مسائل اسلامی

17 - انگیزیسیون یا محکمه تفتیش عقاید

18 - مبانی اخلاقی برای جنبش اسلامی

19 - توطئه خاورشناسان

20 - شالوده علوم جدید در اسلام

ص:35

21 - مصاحبه (مجموعه گفتگوی محمود حکیمی با استاد)

ص:36

ص:37

ص:38

ص:39

ص:40

ص:41

ص:42

حاج سید رضا، سید یحیی، سید حسین، سید حسن و سید محسن لواسانی ،در این مقاله به بخشی از زندگی و فعالیّت های آیةالّله سیدمحمد صادق لواسانی می پردازیم،

ص:43

ص:44

ص:45

ص:46

عظام، سید محمد حجت، سید محمد تقی خوانساری و سید صدر الدین صدر به تولیت مدارس فیضیه، دار الشفاء و عبدالله خان(1) منصوب شد. این دو حوزه علمیه در طول شش سال مدیریت ایشان به بهترین وجه اداره شد و در روزگاری که طلاب حق پوشیدن لباس روحانی را نداشتند، زیر نظر بزرگان ضمن حل و فصل امور طلاب به تدریس دروس سطح حوزه پرداخت و تا سال 1320 ه.ش مشغول این امر مهم شد.

ص:47

دیرین و مجاهد خود را گرفت. حجة الاسلام سید محمد رضا لواسانی در این رابطه می گوید :

«امام پس از آزادی به اولین کسی که تلفن زدند و خواستار ملاقات با ایشان شدند، آیت الله لواسانی بود و از همین تاریخ هم بود که حضرت امام وکالت تام الاختیاری را در تهران به ایشان واگذار نمودند، به صورتی که وقتی افرادی به حضرت امام مراجعه می نمودند و سؤال می کردند در تهران به چه کسی مراجعه می نماییم، امام می فرمود : به آقای لواسانی مراجعه نمایید. دست ایشان دست من است و توهین به ایشان توهین به من است و این مطلب را حضرت امام قبلاز تبعید به ترکیه و نجف می فرمودند و هم بعد از آن که نامه های کتبی افراد در این رابطه گویای این مطلب است(1)».

ص:48

حق در زمان تبعید امام (قدس سره) پدری دلسوز و مربی ای صادق برایم بود. محبتهای خالصانه او در تنهایی هایم موجب دلگرمی بود. در مدت تبعید و زندانی امام، آیت الله لواسانی در مقابل طاغوت و طاغوتیان ایستاد و از امام دفاع کرد و زمانی که نام امام مساوی با زنان و اعدام بود، یک تنه مسئولیت نمایندگی علی الاطلاق حضرت امام را پذیرفت و مسئول شهریه در قم و تهران و سایر حوزه ها شد و با شهادمت تا دم مرگ از این مسئولیت دفاع کرد و پذیرای زندان و شکنجه و تبعید و دربدری شد. او کسی بود که امام بارها گفته بود ؛ دست او دست من است. او رفیق بی بدیل من است، توهین به او توهین به من است و او راستی چنین بود...(1)».

در زمان تبعید امام به دست شاه خائن او راهی ترکیه شد، از این شهر به آن شهر، تا بلکه یارش را بیابد ولی دون صفتان نامرد به هیچ وجه به او یاری نکردند. تا با دلی آکنده از درد و رنج از ترکیه مراجعت کرد.(2)

ص:49

1351 ه.ش ایشان را در سن 71 سالگی دستگیر(1) و به زندان انفرادی کمیته شهربانی تهران انتقال داده اما مدتی بعد با وساطت مراجع عظام از زندان آزاد شد. پس از آزادی به خاطر استمرار مبارزه برای دومین بار در سال 1353 تیر ماه، دستگیر و به مدت سه سال به «هشت پر» طالش تبعید شد. لواسانی کیفیت دستگیری و منطقه تبعید خود را اینگونه ترسیم می کند : «روز جمعه 1353 / 4 / 7 مطابق جمادی الثانی 1394 نیم ساعت به ظهر چهار نفر به منزل ما ریختند و مرا به شهربانی جلب و در سلول انفرادی بازداشت نمودند. روز بعد، شنبه ساعت 10 صبح به بنده گفتند که شما اخلال در نظم می کنید و تبعید هستید. پس دستبند به دست من زده و بدون این که بگویند به کجا می برند سوار ماشین کرده و حرکت نموده و در شهر هشت پر از توابع طالش واقع در هیجده فرسخی رشت و نزدیک آستارا که اکثریت اهل محل از اهل تسنن بودند و تناسبی با یک عالم شیعی نداشت، فرود آوردند در آنجا به بنده گفتند که به مدت سه سال تبعید هستید. بنده چون در آنجا کسیرا نمی شناختم و جایی برای سکونت نداشتم، رفتم و در مسجد آنجا اقامت کردم.

هشت روز در این مسجد به سر بردم، سپس روز 53 / 4 / 16 چون در مسجد راحت نبودم، منتقل به مسافرخانه شدم و یک ماه نیز در آن مسافرخانه ماندم و از آنجا نیز روز چهارده رجب سال 1394 قمری به دعوت آقای سید فضائل خلخالی به منزلایشان رفته، تا اینکه در بیست و چهار شعبان مطابق 43 / 6 / 21 خانه ای اجاره اجاره و به آنجا منتقل شدم و 31 ماه مدت اقامت و تبعید طول کشید(2)».

آیت الله لواسانی به دلیل نامناسب بودن هواو اقامت دچار بیماری شد به این

ص:50

جهت ایشان به تهران منتقل شد. شش ماه تحت درمان قرار گرفت. وقتی در بیمارستان از طرف ساواک به ایشان اعلام شد که اگر می خواهید به تبعیدگاه بر نگردید، دست از حمایتی خمینی بردارید. ایشان در جواب به یک جمله بسنده کرد و گفت: به تبعیدگاه بر می گردم(1). آیت الله لواسانی در سال 1357 در سن هفتاد و هفت سالگی بعد از زیارت عتبارت عالیات برای تجدید دیار با امام، عازم فرانسه شد و پس از تبادل اندیشه پیرامون حکومت اسلامی و آینده ایران و ... قبل از امام به ایران مراجعت کرد.

ص:51

قریب پنجاه سال پیش خریده بود، زندگی کرد و در آخر عمر با آنکه تمامی دوستانش او را به زندگی ای بهتر فرا می خواندند، ولی او با خدای خود عهد کرده بود تا چون محرومین و پا برهنه ها زندگی کند. او هشتاد سال با خمینی بود و برای همه کسانی که او را می شناختند بوی امام را می داد هر هفته در تمامی مدت بعد از انقلاب یک روز از آن ملاقات او با امام بود و او در برف و سرما هم این ملاقات را ترک نکرد. آخر دل امام به او خوش بود(1)...»

ص:52

امام (قدس سره) روز هشتم مهر 1369 در 89 سالگی دارفانی را وداع گفت وبه ملکوت اعلی پیوست.

پیکر مطهرش با حضور هزاران نفر از مردم عزادار تهران و نماینده های هربر معظم انقلاب، رئیس جمهور وبا حضور یادگار امام، حضرت حجة الاسلام آقای حاج احمد آقا در میان حزن واندوه امت حزب الله از مسجد ایشان تشییع و به شهر مقدس قم منتقل گردیید. آنگاه در جوار حرم حضرت فاطمه معصومن (س) به خاک سپرده شد.

ص:53

شخصیتهای محبوب و چهره های شاخص به شمار می آمد و فقدان ایشان ضایعه ای تأسف انگیز و خسارت بار است. این جانب که خود سالیان متمادی آن شخصیت عزیز را از نزدیک به طهارت و صداقت و وارستگی می شناختم، این مصیبت را به خانواده محترم، مخصوصا فرزندان مکرم ایشان و نیز به جامع علمی و مردم تهران عسلیت عرض می کنم و رحمت و فضل الهی را برای روح مطهرشان مسئلت می نمایم.

8 / 7 /69

سید علی خامنه ای

ص:54

بازماندگان صبر و مسئلت دارم

اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور

ص:55

او براستی چنین بود. در زمان تبعید امام به دست شاه خائن، او راهی ترکیه شد. از این شهر به آن شهر تا بلکه یارش را بیابد، ولی دون صفتان نامرد به هیچ وجه به او یاری نکردند تا با دلی آکنده از درد و رنج از ترکیه مراجعت کرد.

با اینکه او نماینده تام الاختیار حضرت امام بود، هرگز از زندگی زاهدانه اش دست نکشید و تا آخر در همان منزل که قریب پنجاه سال پیش خریده بود، زندگی کرد و در آخر عمر با آن که تمامی دوستانش او را به زندگی ای بهتر فرا می خواندند، ولی او با خدای خود عهد کرده بود تا چون محرومین و پابرهنه ها زندگی کند.

او هفتاد سال با خمینی بود و برای همه کسانی که او می شناختند بوی امام را می داد هر هفته در تمامی مدت بعد از انقلاب یک روز ار آن ملاقات او با امام بود و او در برف و سرما هم این ملاقات را ترک نکرد. آخر دل امام به او خوش بود. باور کن که من در حد تو و برادرانت متأثرم و اگر نبود که سنت (الله) بر این تعلق گرفته است، هیچ چیز و کس نمی توانست آرامم کند.

من به شما که دوست عزیز و برادرم هستی و به برادران بزرگوار و شریف؛ جناب آقای دکتر محمد تقی لواسانی و جناب آقای دکتر محمد حسین لواسانی و برادران و خواهران و فامیل شریف و بزرگوارتان تسلیت عرض می کنم و از

ص:56

خداوند می خواهم که به همه ما تحمل این درد و رنج را عطا فرماید.

و السلام علیکم احمد خمینی

ص:57

ص:58

ص:59

ص:60

ص:61

ص:62

ص:63

عبارت مرحوم نجاشی چنین است :

محمد بن علی بنالحسین ابن بابویه ساکن شهر ری، شیخ، فقه و چهره برجسته شیعه در ناحیه خراسان در سال 355 ه.ق وارد بغداد شد. بزرگان طایفه و شخصیتهای فقه و فقاهت و درایت از او روایت شنیدند در حالی که صدوق هنوز «جوان» بود(1).

اما علامه حلی در کتاب «خلاصه» خویش همین عبارتها را در شأن عبدالله بن جعفر حمیری ذکر کرده است.

ص:64

1 - ابراهیم بن مهزیار اهوازی، برادر جناب علی بن مهزیار، که از بزرگانِ یاران امام علیهم السلام بود(1) .

2 - حسین بن مالک (شیخ در رجال او را ثقه از اصحاب امام هادی (ع) می داند(2).

3 - محمد بن جزک (از یاران امام هادی (ع) و مورد وثوق است) (3).

4 - حسن بن علی بن کیان(4).

5 - ایوب بننوح(5).

6 - احمد بن خالد برقی(6).

7 - هارون بن مسلم (7).

8 - ابراهیم بن هاشم قمی(8).

9 - احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(9).

10 - محمد بن الحسین ابی الخطاب(10).

11 - محمد بن عبدالجبار القمی(11).

12 - محمد بن عیسی یقطینی(12)

ص:65

4 - محمد بن الحسن الصفار (متوفی سال 290 (1) و صاحب کتاب بصائر الدرجات) (2)

5 - محمد بن یحیی العطار القمی(3)

6 - احمد بن محمد یحیی(4)

7 - سعد بن عبدالله الاشعری (متوفی به سال 301 یا 299)(5)

8 - محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری (فرزند عبدالله حمیری بود)(6)

ص:66

اردستانی تصحیح و تنقیح و چاپ شده است.

ص:67

ولده و ماله» (1)

حضرت صادق (ع) فرمود : فضیلت نماز اول وقت در مقابل آخر وقت، برای مؤمن از فرزند و مال و ثروت بهتر است.

ص:68

بر این اساس شاید بتوان گفت رحلت عبدالله بین سالهای 300 تا 305 ه.ق اتفاق افتاد.

روحش شاد و راهش پر روهرو باد.

ص:69

ص:70

ص:71

ص:72

ص:73

ص:74

اشعری قمی است(1).

ص:75

ص:76

ادریس معلم قمی نقل کرد از محمد بن احمد بن یحیی...)(1)

علامه حلی بعد از شرح حال وی می گوید: خدا او را رحمت کند. من به روایت او اعتماد دارم(2)

ابن شهر آشوب مازندرانی می نویسد: احمد ابن ادریس، ابو علی اشعری قمی مورد اعتماد و صاحب کتاب های پر فایده «نوادر» و «المقت و التوبیخ» است.

ابو العباس نجاشی می گوید: وی دانشمندی موثق و در میان علمای ما فقیه، صاحب احادیث بسیار و روایات صحیح می باشد.(3)

آیت الله خوئی می نویسد: «ابو علی اشعری، احمد ابن ادریس قمی که همان احمد ابن ادریس ابن احمد است، در اسناد بسیاری از روایات قرار دارد و تعداد آن به دویست و هشتاد روایت می رسد.» آنگاه وی اساتید، شاگردان و روایات او را به تفصیل بیان می کند(4).

آقابزرگ تهرانی می نویسد: احمد ابن ادریس بن احمد، ابو عی اشعری قمی، استاد ثقة الاسلام کلینی و استاد ابن قولویه است. وی دو فرزند به نام های حسن و حسین دارد که هر دو استاد شیخ صدوق، محدث معروف و صاحب کتاب «من لا یحضره الفقیه» است(5)

ص:77

داشته باشد(1) وی علاوه بر تحویل کتاب های مفید، بیشترین تلاش و همت خویش را در تربیت شاگردان و نقل روایات از ائمه اطهار علیها سلام به کار برد. و آنچه را محضر بزرگان فقه و حدیث و مفاخر فن اندوخته بود، در قالب احادیث و روایات به شاگردان فاضل و روایان عرضه کرد. آثارش را می توان در کتاب «الکافی» و «تهذیب» «استبصار» «وسائل الشیعه» و سایر کتب روایی یافت. آثار وی در موضوعات مختلف همچون احکام صلوة، عقود، ولادت و زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، سیره ائمه علیها سلام، تفسیر اخلاق و آداب اجتماعی است.

ص:78

تألیف فرموده است. وی مرجع فتوای خاص و عام بود(1)، این این اثیر، دانشمند معروف اهل تسنن، در «جامع الاصول» از وی به عنوان مجدد مذهب امامیه در سال سیصد هجری نام می برد(2) و فیض کاشانی ضمن تمجید از کتب اربعه، می فرماید: کافی شریفترین، مطمئن ترین، کاملترین و جامعترین آن ها است(3). کلینی در سال 329 اول غیب کبری در شهر بغداد وفات کرد و در «باب الکوفه» به خاک سپرده شد. شیعیان مرقدی روی قبرش بنا نمودند و به عنوان زیارتگاه عموم مردم شناخته شد.

کتاب های دیگری نیز از کلینی به نام های «رد برقرامطه» کتاب «تعبیر رؤیا»، «رسائل الائمه علیها سلام» به یادگار مانده است(4).

ص:79

شیخ مفید و حسین بن عبیدالله غضائری داشت، ولی شخصیت علمی وی به مراتب بالاتر از ابوعلی است و کتاب هایی همچون «حج» - «ثواب الاعمال» - «احکام صید» - «رد بر واقفیه» و «سیرة النبی و الائمه علیها سلام فی المشرکین» از تألیفات او است. شیخ طوسی با یک واسطه، و شیخ مفید (شاگرد وی) بدون واسطه از او روایت نقل کرده اند. محدث قمی (قدس سره) می نویسد: از روایت کمال الدین تظاهر می شود، او یکی از سفراء امام زمان علیه السلام بوده است که از امتیازهای درخشان در زندگی این شخصیت فرزانه این است که سند دعای ندبه به فرزند دانشمند و محدث او، محمد بن حسین بزوفری» می رسد(1).

ص:80

نفر از آنان ذکر شده است.

ص:81

زئیس محدثین شیعه هر کجا از ایشان اسم می برد و یا روایت نقل می کند، رحمت فرستاده و از آنان اظهار رضایت می کند، صاحب «اعیان الشیعه» نیز می فرماید: این نکته، می تواند دلیل بر مقبولیت روایت و شخصیت وی نزد علمای شیعه باشد(1)، اینک نمونه ای از روایت حسین ابن احمد را به نقل از شیخ صدوق در امالی، مرور می کنیم.

ص:82

ذکر می کنیم.

1 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: من صدق لسانه زکا عمله، و من حسنت نیته زادالله فی رزقه، و من حسن بره باهله زاد الله فی عمره(1).

امام صادق (علیه السلام) فرمود: آنکه زیانش راستگو است، عملش پاکیزه می شود و آنکه نیتش خوب است، خداوند متعال روزی او را زیاد خواهد کرد و هر کس با خانواده خویش خوشرفتاری کند، خداوند عمرش را افزایش می دهد.

تجدید وضو

2 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: الظهر علی الطهر عشر صفات(2).

امام صادق (علیه السلام) فرمود: تجدید وضو، بدون اینکه حدثی صادر شود، ده حسنه دارد.

نور نخستین

3 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: ان لله کان اذ لا کان، فخلق الکان و المکان، و خلق نور الانوار، الذی نورت منه الانوار و اجری فیه من نوره الذی نورت منه الانوار و هو النور الذی خلق منه محمدا و علیا، فلم یزالا نورین، اولین، اذ لاشی ء کون قبلهمات، فلم یزالا یجریان طاهرین مطهرین فی الاصلاب الطاهره حتی افترقا فی اطهر طاهرین فی عبدالله و ابی طالب علیها سلام(3).

امام صادق (علیه السلام) فرمود: خدا بود، آنگاه که هیچ پدیده ای نبود، سپس پدیده

ص:83

و مکان و نور الانوار را آفرید، که همه نورها از او نور گرفت و از نور خود که همه نورها از آن نور یافت در آن (نور الانوار) جاری ساخت و همان نوری است که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و علی (علیه السلام) را از آن آفرید، پس محمد و علی (علیه السلام) دو نور نخستین بودند، زیرا بیش از آنها چیزی پدید نیامده بود و آن دو پاک و پاکیزه در صلبهای پاک جای بودند تا آنکه در پاک ترین آنها (عبدالله و ابوطالب) از یکدیگر جدا گشتند.

دامان پاک و بهشتی

4 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: نزل جبرئیل (علیه السلام) علی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا محمد! ان ربک یقرئک السلام و یقول انی قد حرمت النار علی صلب انزلک و بطن حملک و حجر کفلک، فالصلب صلب ابیک عبدالله بن عبدالمطلب و البطن الذی حملک فآمنه بنت و هب و اما حجر کفلک فحجر ابی طالب - و فی روایة ابن فضال - و فاطمه بنت اسد (1).

امام صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد و گفت: ای پیامبر پروردگارت سلام می رساند و می فرماید: من آتش دوزخ را بر پشتی که ترا فرود آورد شکی که بر تو آبستن شد و دامانی که ترا پرورید حرام کردم: آن پشت، پشت عبدالله بن عبدالمطلب است و شکمی که به تو آبستن شد، آمنه دختر وهب می باشد و اما دامانی که تو را پرورید، دامان ابی طالب است، - و طبق روایت ابن فضال - فاطمه بنت اسد است.

ص:84

ص:85

ص:86

ص:87

ص:88

محمد شریف رازی در مجموعه گنجینه دانشمندان درباره پدر آیت الله غروی می نویسد :

«ایشان پس از تحصیل و فراگیری علوم حوزوی در تبریز به نجف اشرف مشرف می شود و در آنجا از محضر بزرگانی همچون مرحوم سید یزدی صاحب عروة الوثقی، مرحوم شریعت اصفهانی و آخوند خراسانی بهره می برد و مورد لطف و توجه آن بزرگان قرار می گیرد اجازاتو تقریرات خوبی از آنان داشت (1).»

از آیت الله شیخ مرتضی چهرگانی سه فرزند به نامهای عبدالحسین، محمد حسین، غلامعلی به یادگار مانده است.

ص:89

ص:90

ص:91

حدود ده سالی که با ایشان معاصر بودم و حتی دوستان نمی دانستیم که ایشان شعر می گوید. عصرهای پنجشنبه در مدرسه فیضیه درس اخلاق می گفتند و به احترام مرحوم حاج شیخ بر روی منبر نمی نشستند حتی بازاریان قم هم در درس اخلاق ایشان شرکت می کردند. اما با آن عظمتشان خیلی هم ظریف بودند و در عین اینکه با وقار بودند موقع مناسبش شوخی هم می کردند، واقعا وفات ایشان ضایعه بود (1).»

ص:92

عظمت اسلام و مسلمین نمایان شد انسانهایی به کمالات رسیدند اینها افتخارات اسلام هستند : شهداء عالم را می بینند و ما نمی بینیم.

ص:93

ص:94

حضرت فاطمه علیها سلام یاد می کرد و می فرمود:

«نجات دهنده اسلام امروز ایشان هستند (1)».

بعد از ارتحال حضرت آیةالله اراکی، آیةالله غروی از جمله علمایی بودند که در تأیید مرجعیت آیةالله خامنه ای نامه نوشتند و مسائل اجتهاد و ولایت را مطرح نمودند و لزوم مراجعه امت حزب الله در مسأله تقلید را به ایشان تأکید نمودند. رهبر معظم انقلاب نیز علاقه و ارادت زیادی نیست به آیةالله غروی داشتند و در همین اواخر سال 1371 که به تبریز تشریف آورده بودند جهت دیدار به منزل آیةالله غروی رفته بودند.

ص:95

ص:96

غروی روز چهارشنبه را در استان آذربایجان شرقی تعطیل و به مدت سه روز عزای عمومی اعلام کردند، پس از مراسم تشییع آن عالم فرزانه پیکر مطهرش به شهر مقدس قم انتقال یافت و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد.

مراسم های مختلفی در تبریز و قم و تهران و شهرهای دیگر برگزار شد و از آن عالم الهی تجلیل به عمل آمد و همچنین از سوی رهبر معظم انقلاب حضرت آیةالله خامنه ای به مناست ارتحال آن عالم فرزانه پیام تسلیتی صادر شد که با درج آن پیام این گفتار مختصر پایان می یابد:

پیام رهبر معظم انقلاب

بسمه تعالی

حضرت آیةالله شیخ مسلم ملکوتی امام جمعه محترم تبریز.خبر رحلت آیةالله حاج میرزا عبدالحسین غروی (رحمةالله علیه) موجب تأثر و اندوه اینجانب گردید ایشان یکی از علماء بزرگ تبریز و از یاران و از دوستان صمیمی این جانب بودند فقدان ایشان بی شک ضایعه ای بزرگ است، اینجانب رحلت آن بزرگوار را به همه مردم مؤمن و غیور و هوشمند و همیشه در صحنه آذربایجان و شهر پیش رو و مقاوم تبریز خصوصا به علمای اعلام روحانیون و فضلای آن خطه علم پرور بالاخص به برادر محترم و خانواده معلم ایشان تسلیت می گویم و رحمت و فضل الهی را برای ایشان مسئت می نمایم.

سید علی خامنه ای

24 / 9 / 1373

ص:97

ص:98

ص:99

ص:100

ص:101

ص:102

با اقدامات سری، بین شیعیان مناطق مختلف ارتباط ایجاد می کرد و از طریف نمایندگان و سفراء و اعزام پیک ها و نامه ها به آنان، در نگهبانی از شریعت آسمانی می کوشید. شیخ طوسی (قدس سره) در کتاب رجالش حدود صد نفر را نام می برد که با حضرت ارتباط داشته، از یاران و شاگردان برجسته اش محسوب می شدند که یکی از آنان احمد ابن اسحق است(1).

ص:103

تصریح نموده ند، بنابر نظر شیخ طوسی، اسحاق بن عبدالله دارنده کتابی بوده است. احمد ابن زید، محمد بن ابی عمیر، علی ابن بزرج و افرادی دیگر از اسحاق - که تا قبل از سال 183 هجری زنده بوده است روایت نقل کرده اند(1)

برای شناخت این خاندان به روایتی از امام صادق علیه السلام اشاره می کنیم. عیسی ابن عبدالله قمی، یکی از افراد ممتاز خاندان اشعری ملاقاتی با حضرت صادق علیه السلام داشت. امام بعد از استقبال گرم، میان دو چشم عیسی را بوسید و فرمود: «عیسی از ما اهل بیت است» یکی از حاضران پرسید: عیسی از اهل قم است، است؛ چگونه می تواند از شما اهل بیت علیها سلام باشد؟ حضرت در پاسخ فرمود: عیسی ابن عبدالله، مردی است که زندگی و مرگ او با زندگی و مرگ ما در آمیخته است.

ص:104

ص:105

اینکه لب به سخن بگشاید و در مورد جانشین سؤال کند، امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود:

«ای احمد ابن اسحاق! خداوند متعال از اول خلقت آدم تا امروز زمین را خالی از حجت قرار نداده است و تا قیامت هم خالی نخواهد گذاشت؛ حجتی که به واسطه او گرفتاری ها از اهل زمین دفع می کند و به سبب او باران نازل می شود و به میمنت وجود وی برکات نهفته در دل زمین را آشکال می سازد.»

احمد پرسید: یابن رسول الله! حجت خدا بعد از شما کیست؟ حضرت به درون خانه رفت و لحظه ای بعد کودکی سه ساله را که رخسارش همچون ماه شب چهارده می درخشید، در آغوش گرفته، بیرون آورد و فرمود:

«ای احمد ابن اسحاق! اگر در نزد خداوند متعال و ائمه اطهار (علیه السلام) مقامی والا نداشتی، فرزندم را به تو نشان نمی دادم، این کودک هم نام و هم کینه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است و همین کودک است که زمین را بعد از آنکه از ظلم پر شد پر از عدل خواهده کرد. ای احمد ابن اسحاق! فرزنذدم همانند خضر و ذوالقرنین است. به خدا سوگند او غیبتی خواهد داشت و در زمان غیبت غیر از شیعیان ثابت قدم و دعا کنندگان در تعجیل فرجش کسی اهل نجات نخواهد بود.

احمد از امام (علیه السلام) پرسید: سرورم! آیا نشانه ای هست که مطمئن شوم این کودک همان قائم آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) است؟ در این هنگام کودک لب به سخن گشود، گفت: انا بقیةالله فی ارضه و المنتقم من اعدائه فلا تطلب اثرا بعد عین یا احمد بن اسحاق.» من آخرین حجت خدا بر روی زمین ام و از دشمنان او انتقام خواهم گرفت. ای احمد وقتی حقیقت را با چشم خود دیدی،

ص:106

دیگر نشانه ای مخواه.

احمد از اینکه توانسته بود هم پاسخ سؤال خویش را دریافت کند و هم آخرین سفیر خداودن را مشاهده کند چهره اش از شادی بسیار شگفته شد. فردای همان روز با اشتیاقی افزونتر به دیدار امام عسکری (علیه السلام) شتافت و پاسخ بقیه سؤالات خویش را دریافت کرد(1)

ص:107

این شهر آشوب، یکی دیگر از نظریه پردازان علم رجال است، وی می نویسد: احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری قمی از نزدیکان امام یازدهم علیه السلام بود و به افتخار دیدار حضرت صاحب الزمان علیه السلام نائل آمد (1).

ابو العباس نجاشی، متوفی 450 ق و یکی از اعلام نامدار امامیه معتقد است: احمد ابن اسحاق قمی رابطه بین شیعیان قم و ائمه بود. وجوهات مردم را پیش آنان می برد و پاسخ مسائل شرعی را هم گرفته، به شیعیان می رساند او از امام جواد و حضرت هادی علیه السلام روایت دارد و یکی از یاران ویژه حضرت امام عسکری علیه السلام به شما می آید(2).

ص:108

او رفتم. معلوم شد به قصد سفر به سامراء از شهر خارج شده است. بی درنگ به راه افتادم، در بین راه او را ملاقات و علت دیدار او را بیان کردم و گفتم طبق معمول پرسشهایی آورده ام که جواب بگیرم. وی در حالی که از این دیدار خوشحال بود. به من گفت: خوب شد آمدی همراهم باش. زیرا من به شوق دیدار مولایمان حضرت عسکری علیه السلام به سامراء می روم و سؤالاتی در رابطه با تأویل و تنزیل قرآن دارم. با هم برویم و پاسخ هایمان را از منبع وحی بگیریم؛ زیرا اگر به محضر آقا برسی، با دریایی از شگفتی های تمام ناشدنی و غرائب بی پایان روبرو خواهی شد.

وقتی وارد سامراء شدیم، یک راست به منزل امام عسکری علیه السام رفتیم و بعد از کسب اجازه یکی از خدمتگزاران ما را به داخل منزل راهنمایی کرد.وقتی وارد شدیم، صحنه ای دیدیم که رخسارش مانند ماه شب چهارده می درخشید و کودکی روی زانویش نشسته بود که در شکل و زیبایی به ستاره مشتری شباهت داشت. موس سرش از دو سو تا بنا گوش می رسید و میان آن باز بود، مانند الفی که در بین دو واو قرار گیرد.

به حضرت سلام کردیم. آقا که مشغول نوشتن نامه بود، با مهربانی جواب فرمود و ما را به حضور پذیرفت.

ص:109

گشود، عرضه داشت: آقای من! آیا سزاوار است دست های پاکم را به این هدایای آلوده که حلال آن به حرامش مخلوط شده است دراز کنم؟

امام علیه السلام به احمد فرمود: ای فرزند اسحاق! محتویات کیسه را خالی کن تا فرزندم (مهدی علیه السلام) حلال را از حرام جدا کند. احمد کیسه ها را یکی پس از دیگری بیرون آورد و آن کودک آنها را با نام صاحب سکه و محل سکونت مقدار سکه ها، چگونگی به دست آوردن آن مال و علت حلال و حرام بودنش را مشخص فرمود. در این میان مهر کیسه ها را می شکست و احمد که آنها را باز می کرد همان طور می یافت که آن کودک فرموده بود تا اینکه کیسه ها تمام شد...

امام عسکری علیه السلام فرمود: راست گفتی فرزندم! آنگاه حضرت خطاب به احمدن گفت: ای پسر اسحاق! تمام این پولها را جمع کن و به صاحبانشان برگردان و یا سفارش کن به آن ها برسانند. ما نیازی به آن ها نداریم، فقط پارچه آن پیرزن را بیاور! احمد که آن پارچه را در خورجین جا گذاشته بود، خواست به بیرون از خانه برود و آنرا بیاورد، امام عسکری علیه السلام رو به من کرد و فرمود: ای سعد! تو برای چه آمده ای؟ عرض کردم احمد مرا به زیارت شما تشویف کرد. حضرت فرمود: مسائلی را که می خواستی بپرسی، چه شد؟ گفتم: آقا! همچنان بدون جواب مانده اند. فرمود: از نور چشم من سؤال کن و به کودک خردسال اشاره نمود.

من سؤالهایم را مطرح کرده و جوابهای کافی از او گرفتم، تا اینکه وقت نماز رسید، در این موقع امام عسکری علیه السلام با فرزند گرامی اش برخاسته، آماده نماز شدند. من نیز از خدمت آن ها اجازه گرفته، بدنیال احمد بن اسحاق رفتم. وقتی او را پیدا کردم دیدم گریه می کند. پرسیدم چرا گریه می کنی؟ گفت: پارچه امانتی را که امام علیه السلام از من خواست گم کرده ام. گفتم ناراحت نشو، برو واقعیت را به حضرت بگو. او رفت و لحظه ای بعد در حالی که صلوات می فرستاد و

ص:110

شادی در صورتش موج می زد، برگشت. پرسیدم چه شد؟ گفت: پارچه امانتی زیر پای امام پهن بود و حضرت روی آن نماز می خواند(1).

ص:111

قدری اهمیت دارد که امروزه مدرک فقهی، فقهای بزرگ شیعه محسوب می شود.

ص:112

نقل می کند.

3 - احمد بن محمد بن عیسی اشعری

فقیه و محدث نامدار قم بود و به توفیق دیدار با امام رضا، امام جواد و امام عسکری علیه السلام دست یافت. دانشمندان علم رجال نه تنها از وسعت اطلاعو مهارتش در حدیث خبر می دهند بلکه قداست نفس و عظمت روحش را می ستایند، نامش در سند بیش از دویست و بیست و نه حدیث قرار دارد، آثار فراوانی چون «التوحید، المتعه، فضل النبی، فضائل العرب و کتاب المنسوخ و...) از احمد ابن محمد بجا مانده است(1).

4 - حسین بن محمد اشعری قمی

بزرگان علم رجال او را ثقه و مورد اعتماد دانسته اند. کتاب «نوادر» از اوست و کلینی روایات فراوانی را با استناد به وی نقل کرده است.

5 - سعد بن عبدالله اشعری

ابو القاسم سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری بزرگ فقهای شیعه در نیمه دوم قرن سوم و معاصر با حضرت عسکری علیه السلام، عالمی مورد اعتماد و والامقام بود. در سلسله سند نزدیک به 1142 حدیث قرار دارد و چهل اثر (سی و هفت کتاب وی در اعیان الشیعه یاد شده است) از او به جا مانده است.

«بصائر الدرجات» معروفترین نوشته سعد بن عبدالله به شمار می رود.

6 - سهل بن زیاد آدمی رازی، عبداله بن جعفر حمیری، عبدالله بن عامر اشعری، علی بن ابراهیم قمی، علی بن سلیمان زراری، محمد بن حسن فروخ صفار، محمد بن عبدالجبار قمی، و محمد بن یحیی عطار قمی از دیگر شاگردان احمد هستند که در کتب معتبر به تفصیل از آنان یاد شده است(2).

ص:113

ص:114

ص:115

حضرت عرض شدا آن ها (مخالفین ما) گمان می کنند حضرت ابو طالب کافر بود: فرمود: دروغ می گویند، چگونه او کافر است در حالی که می گوید: مگر نمی دانند که ما محمد را مانند موسی پیغمبر یافته ایم که در کتاب های نخستین و قبل از ما نامش نوشته شده است (1)،

ص:116

بواکیه (1).

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: خداوند می فرماید: رشک برانگیزترین دوستانم نزد، من بنده مؤمنی است که بهره ای از شایستگی دارد و عبادت پروردگارش را نیکو انجام می دهد. مرا در نهان عبادت می کند و در میان مردم گمنام است. با انگشت به او اشاره نمی شود، روزیش به قدر کفاف است و بر آن صبر می کند، مرگش زود می رسد و میراث و گریه کننده هایش اندک هستند.

ص:117

ص:118

ص:119

ص:120

ص:121

ص:122

آله صلی الله علیهم اجمعین» را نوشت. این کتاب ضمن تأیید کمالات علمی این بازرگان اهل فضل، گویای علاقه وی به خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) نیز هست(1).

اولین مکتب درسی علی در خانه تشکیل شد و نخستین معلم پدرش بود، حاج علی اکبر برای تربیت چنین فرزندی از جان و دل کوشید (2) و سرانجام در سال 1304 ه.ق جان به جان آفرین تسلیم کرد(3). بعد از فوت پدر، آیت الله میرزا حسین شیرازی که این خانواده را به خویب می شناخت، سید عبدالله نثقة الاسلام را قیم و وصی وی قرار داد.(4)

ص:123

رجوع کردند(1).

و بزرگانی چون مرحوم آیت الله بروجردی و شهید مدرس نزد وی شاگردی کرده اند.

زمانی که حاج میرزا علی آقا از مکتب آیت الله درچه ای استفاده می کرد، دو نام آور عرصه اندیشه آخوند ملامحمد کاشی و جهانگیر خان قشقایی مشغول تربیت شاگردان در میدان حکمت و فلسفه بودند، نیم قرن فلسفه ملا صدرا را در اصفهان تدریس می کردند. مرحوم آیت الله بروجردی آخوند کاشی را مجتهد در معقول و منقول معرفی کرده است و م یگویند : هنگام شب و سحر ذکر ملکوتی «یا سبوح» «یا قدوس» از حجره این حکیم بلند بود و شخص موثقی خاطر نشان ساخته است. احساس می نمودم درختان با این ذکر گویی با وی هم نوا می باشند(2). فیلسوف، فقیه و حکیم ربانی جهانگیر خان قشقایی استاد دیگر حاج میرزا علی آقا است که حاج شیخ عباس قمی از وی به عنوان عالم جلیل و فاضل نبیل و صاحب مهارت در معقول، منقول و عرفان یاد کرده است(3).

حاج میرزا علی آقا در بوستان شیخ اسدالله قمشه ای (1297 - 1334 ه.ق) که بهاری کوتاه داشت، گشت و گذاری کرد و ذهن مشتاق خود را از رایحه دانش و تقوای این مرد الهی، عطر آگین ساخت(4).

شیخ عبدالحسین محلاتی (1270 - 1312 ه.ق) (5) بود و در مدرسه صدر اصفهان دروس خارج را تدریس می نمود، یکی دیگر از اساتید حاجی میرزا علی آقا بود(6).

آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی (1292 - 1381 ه.ق) مرجع عظیم الشأن قرن اخیر دراصفهان، به دلیل تسلط بر منابع، تشریح مبانی فقه و

ص:124

اصول با زبانی رسا و قابل فهم، حوزه درسی گرم و پر رونقی داشت و یکصد نفر در آن حضور می یافتند حاج میرزا علی آقا شیرازی علاوه بر آنکه از شاگردان برجسته آیت الله بروجردی محسوب می شد، رابطه ای تنگاتنگ با آن فقیه داشت و استادش از همت عالی، علو طبع و حالات اخلاقی وی بر خویشتن می بالید.

حاج میرزا علی آقا شیرازی مباحثی، چون فقه، اصول، رجال و درایه را نزد حاج آقا میرزا کمال الدین ابوالهدی کرباسی (متوفی 1356 ه.ق) که عالمی فقیه و زاهدی مجتهد بود، فرا گرفت(1).

شیخ محمد حکیم خراسانی گنابادی اصفهانی، از مفرسان و حکمای معاصر است که بعد از درگذشت آخوند کاشی و جهانگیرخان قشقایی، استاد مسلم فلسفه در اصفهان بود. شهید مطهری می نویسد : «حاج میرزا علی آقا از نظر سنی با حکیم خراسانی تفاوت چندانی نداشته و با معظم له و حاج آقا رحیم ارباب دوستی در کمال صمیمیت داشته اند اما با توجه به اینکه فلسفه را از بزرگسالی تحصیل کرده به احتمال زیاد از محضر دوست صمیمی اش بهره مند شده است(2). چون حاج میرزا علی آقا از دوران نوجوانی به آموزش طب علاقه داشت و احساس می کرد با فراگیری آن می تواند خدمتی به جامعه انجام دهد، به محضر حاج میرزا محمد باقر حکیم باشی (متوفی 1327 ه.ق) از اطباء معروف راه یافت(3).

حاج میرزا علی آقا شیرازی که مدتی از جوار باراه مقدس مولای متقیان دور مانده بود، نگاه مشتاقش همیشه راه نجف را می کاوید، گویی این ندا از نجف گوشش را نوازش می داد :

گرفتم این که ز ما چند گاه ماندی دور *** دوباره باز به آغوش ما در آیی زود

ص:125

هنگامی که وی وارد نجف شد، حوزه های علمیه این شهر در اوج شکوه و مزین به وجود فقیهانی فرخنده و فرزانگانی والا مقام بود.از شخصیت هایی که حاجی به محضرشان شتافت و از اندوخته های علمی آنان استفاده کرد، شیخ الشریعه اصفهانی (1266 - 1339 ه.ق) (1). ملا محمد کاظم خراسانی (1255 - 1329 ه.ق) و سید محمد کاظم یزدی (1248 - 1337 ه.ق) که از مفاخر شیعه و استونه های عظیم فقاهت به شمار می آیند، می توان نام برد.

احتمال قوی حاج میرزا علی در سال 1323 ه.ق به اصفهان عزیمت نمود، و خود می گوید : «در جریان مشروطه خواهی به اصفهان آمدم(2)...»

ص:126

گویی با نهج البلاغه زندگی می کرد.

استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری می نویسد : «قبل از برخورد با وی این کتاب (نهج البلاغه) را نمی شناخت ... یک نهج البلاغه مجسم بود. مواعظ نهج البلاغه در اعماق جانش فرو رفته بود. برای من محسوس بود که روح این مرد با روح امیرالمؤمنین پیوند خورده و متصل شده است(1)...»

و در جای دیگر می نویسد :

«نهج البلاغه به او حال می داد و روی بال و پر خود می نشاند و در عوالمی که ما نمی توانستیم درک کنیم، سیر می داد. جمله های این کتاب ورد زبانش بود و به آنها استشهاد می نمود. غالبا جریان کلمات نهج البلاغه بر زبانش با جریان اشک از چشمانش بر محاسن سپیدش همراه بود(2)...»

وقتی آیت الله سید محمد رضا خراسانی، رئیس حوزه علمیه وقت اصفهان، از حاجی خواست برای طلبهای مدرسه، مباحث اخلاقی مظرح کند، به تدریس نهج البلاغه روی آورد. او وقتی سخن می گفت، تسلط و تبحّرش آشکار می شد(3). یکی از شاگردانش، سید رضا سیادت موسوی می گفت :

«غیر ممکن بود حاجی لب به سخن بگشاید و از نهج البلاغه چیزی بر زبان نیاورد (4).»

آیت الله سید اسماعیل هاشمی نیز گفته است :

«آیت الله حاج میرزا علی آقا شیرازی از بزرگ علمایی است که در میان اهل علم و همه مردم قداست وافری داشت در همان اوقات نخستین که برای تحصیل علوم دینی به اصفهان آمدم، از محضر این بزرگمرد استفاده می کردم به خصوص که در خطب

ص:127

و بیان نهج البلاغه تخصصی خاص داشتند و قطع نظر از تبحر در ادبیات و خطب شریف، آن معنویتی که در خطبه ها نهفته بود، از سیمای این انسان وارسته مشاهده می گردید (1).»

استاد مهدی خلف زاده که از سال 1324 ه.ق در درس نهج البلاغه حاجی شرکت می نمود و هم حجره ایشان بود، از انقلاب درونی استاد در حال شرح نهج البلاغه سخن گفته است(2). عالمان بزرگی مانند شیخ جواد جبل عاملی و سید روح الله خاتمی نیز در درس و تفسیر نهج البلاغه این عارف متعبد شرکت نموده اند. از حالت روحانی استاد وتأثیر بخشی بر خلق و خوی شاگردان سخن گفته ند(3).

آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی که در سال 1327 ه.ش حاجی را در اصفهان دیده، می گوید : یکبار او را در بیت آیت الله برجردی (در قم) دیدم. فرمود : سید رضی در نهج البلاغه خطبه ها را تقطیع کرده و دارم قطعات حذف شده را جمع می کنم و متوجه شده ام که این تقطیعات گاه مخل مقصود است(4).

این عالم عامل غیر از نهج البلاغه تفسیر قرآن، شرحی کبیر و شرح نفیسی را درس می گفت. او به کتب روایی نیز نظر خاصی داشت و طلاب را به مطالعه آنان تشویق می کرد. گر چه از اهل معقول به شمار می رفت ولی حکمت و فلسفه تدریس نکرد و در تدریس سایر علوم از اندیشه های حکیمان بی بهره نبود. در ادبیات عرب و ادبیات فارسی در بین متأخرین از نوادر بود و علم طب خود را خوب می دانست. شهید مطهری می نویسد : «این مرد در عیناین که فقیه (درحد اجتهاد) و حکیم و عارف و طبیب و ادیب بود و در بعضی قسمت ها ؛ مثلا طب قدیم و ادبیات طراز اول بود و قانون بوعلی را تدریس می کرد. از خدمتگزاران آستان مقدس حضرت سید الشهداء (ع) بود (5).

ص:128

جلال الدین همایی می گوید قسمت معالجات قانون ابو علی سینا را خدمت مرحوم، حاج میرزا علی آقا شیرازی فرا گرفتم (1).

ص:129

استدا سید جلال الدین همایی (1287 - 1359 ه.ق) یکی دیگر از پرورش یافتگان برجسته حوزه درسی و تهذیب حاج میرزا علی آقاست. رابطه این استاد و شاگرد نیز به مرور زمان به اشتیاق و ارادت متقابل مبدل شد. استاد منوچهر قدسی می نویسد :

«مرحوم همایی به حاجی عشق و ارادتی مالا کلام داشت و تا او آخر عمر آن مرحوم هر گاه به ایشان بر می خورد، عاشقانه و صداقانه می گفت : دلم می خواهد یک بار دیگر قانون را در خدمت شما دوره کنم. از استعداد حاجی سخن ها داشت (1).

وقتی همایی در تابستان از تهران به اصفهان می آمد، با حاجی دیدار تازه می کرد و این ملاقات همه افاضه و استفاضه بود(2).

آیت الله احمد فیاض (متولد 1324 ه.ش) این توفیق را به دست آورد تا در اصفهان از محضر پر فیض حاج میرزا علی آقا شیرازی بهره مند شود. وی می گوید : حجره ایشان در جوار حجره من بود. نهج البلاغه تدریس می نمود و افراد زیادی در درسش شرکت می کردند. در زهد، تقوا و حالات معنوی شهرت داشت و چون به نماز می رفت و طلبه ها متوجه می شدند، به وی اقتدا می نمودند. با وجود آن که در علوم متعدد صاحب نظر و متبحر بود، ولی جنبه اخلاقی وی این توانایی ها را تحت الشعاع قرار می داد. آیت الله فیاض، مدرس پاک سیرت و بدون پیرایه ای است که در نهایت سادگی و قناعت زندگی می کرد و از مدرسان مشهور حوزه علمیه اصفهان به شمار می رود(3).

آیت الله مشکوة (متوفی 1369 ه.ش) شاگرد مبرز حاجی میرزا علی آقاست که بسیاری از کمالات را نزد وی آموخته. آیت الله مشکوة او که در اصفهان و نجف تحصیلات خویش را تکمیل کرده بود، در زادگاهش «خمینی شهر» مدرسه ای تأسیس کرد و به تربیت طلاب دینی پرداخت. وی در

ص:130

مشکلات درسی به اهل بیت توسل می جست(1). آیت الله شیخ جواد جبل عاملی می گوید : خدمت حاج میرزا علی آقا که مرد مذهبی بود، درس تفسیر قرآن و نهج البلاغه می رفتم که واقعا کم نظیر بود و برای کسانی که این جلسات علمی را درک نکرده اند، تصورش مشکل است. آنچه می گفت، از دل بر می خاست و بر دل می نشست(2). از دیگر شاگردان مرحوم حاج میرزا علی آقا، می توان حاج شیخ عبدالرحیم ملکان (متولد 1302 ه.ش)، آیت الله سید اسماعیل هاشمی (متولد 1333 ه.ق)، مرحوم حسین عماد زاده (متوفی 1369 ه.ش) (صاحب تألیفات متعدد در شرح حال اهل بیت (علیهم السلام)، استاد فضل الله ضیاء نور (متوفی 1604 ه.ق) و پروفسور علی شیخ الاسلام (متولد 1302 ه.ش) نام برد.

ص:131

همچنین کتاب «من لا یحضره الطبیب» مربوط به زکریای رازی نیز پس از تحقیق لازم به ضمیمه کتاب برء الساعة (بهبودی آنی) با دستیاری آقا جمال الدین معارف پرور به زیور طبع آراسته کرد(1).

ص:132

بود، در مدرسه صدر چون به نماز می ایستاد، با وجود اینکه می خواست در اختفا نماز بخواند و از امامت جماعت پرهیز داشت، هنوز در رکعت اول بود که صحن و ایوان مدرسه از نمازگزار پر می شد(1).

شهید مطهری می گوید : این پیرمرد با حالی عجیب سوره و الفجر را می خواند. وقتی به این آیه می رسید ؛ «و جی ء یومئذ بجهنم» دیگر منقلب می شد و اشکهایش می ریخت، درست مثل مرغی که پرپر بزند(2).

حاجی به دنیا اعتنایی نداشت، اما حالات زاهدانه او را از وضع محرومان غافل نمی کرد و رسیدگی به دردمنان جزو برنامه هایش بود(3). اقشار گوناگون مبالغی را به عنوان سهم امام به وی می دادند ولی در مسیر بین محل درس تا منزل همه پولها را به نیازمندان می داد و چون به خانه می آمد، دیگر دیناری در جیبش نبود (4). وقتی مشغول تدریس شد گاه در باغچه مدرسه صدر و روی خاکها می نشست. خانه مسکونیش به عیالش که از سادات بود، تعلق داشت (5). آیت الله میرزا اسد الله جوادی گفته است : وقتی حاجی از مشهد بازگشت و به دیدنش رفتیم، در خانه ای محقر ساکن بود که درب اتاقهایش شیشه نداشت و با کاغذ جای قاب شیشه ها را پوشانیده بودند. سر انجام دردهای جانگداز در گذرگاههای دشوار وادی ایمن به کمین نشستند و بدن نحیف این پیر پارسا را دربند بستر گرفتار ساختند با آشکار شدن هلال ماه جمادی الاول که مقارن با اوایل فصل زمستان بود، اندک اندک ستاره فروزان فضیلت در چهار دواری خانه محقرش محصور شد تا آنکه در بین الطلوعین روز یکشنبه هفدهم دیماه سال 1334 ه.ش مطابق با 24 جمادی الاول 1375 ه.ق تن خاکی را به خاک باز پس داد و میهمان عرشیان شد (6). پیکرش را با احترام فراوان از اصفهان به قم انتقال داده، بنابر وصیتش در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه (س) و مزار شیخان، ضلع جنوبی شرقی دفن کردند. (7).

ص:133

ص:134

ص:135

ص:136

ص:137

ص:138

ص:139

بر حدیث و بحثهای کلامی است(1).

2 - ابومقاتل ضریر

از شاعران بزرگ عصر خود بود، او قصیده مشهور ری درباره حسن بن زید که در طبرستان قیام کرد (250 - 270) و به حکومت رسید سرود(2)

3 - احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی 274 یا 280 ه' ق)

راوی بزرگ و معروف شیعی و از اصحاب امام جواد و امام هادی (ع) بود و در قم سکونت داشت. احمد نزدیک به یکصد کتاب قهی، تاریخی، انساب و رجال و غیره تألیف کرد(3).

4 - علی بن مهزیار

5 - ابراهیم بن مهزیار

6 - ابو ایوب مکی

شمار محدثانی که سعد اشعری از آنها روایت نقل کرده، به بیش از 34 نفر می رسد(4).

ص:140

پدر شیخ صدوق بود. فرزنداش، جعفر بن محمد بن قولویه واحمد بن داوود قمی از جمله شاگردان او بودند و از وی حدیث نقل کرده اند. ابوالحسن نزدیک به صد کتاب تألیف کرد(1).

ص:141

بر آن روایتهایی از او در «بحار الانوار» «وسائل الشیعه» «کمال الدین» و ... ثبت شده است.

وی بیش از 36 عنوان کتاب در موضوعات مختلف (فقه، کلام، تفسیر، رجال و ...) نوشته که تعداد اندکی از این آثار در لابلای کتباهیا روایی و حدیثی موجود است. از جمله «بصائر الدرجات» گویا سعد این کتاب را به پیروی از کتاب بصائر الدرجات تألیف محمد بن حسن الصفار قمی معاصر خود تألیف کرد و موضوع آن هم فضائل و مناقب ائمه اطهار (ع) است. اصل کتاب در دسترس نیست و آنچه که اکنون موجود است، مختصری از آن است که توسط شیخ حسن بن سلیمان حلی، شاگرد شهید اول انتخاب شده است. ذکر این نکته ضروری است که «بصائر الدرجات» مذکور غیر از آن کتابی است که مرحوم علامه مجلسی در «بحار» از آن نقل می کند زیرا منظور از آن کتاب که علامه با رمز (یر) نشان می دهد، بصائر الدرجات تألیف محمد بن حسن صفار قمی است(1). تنها کتابی که تا کنون به صورت مستقل به چاپ رسیده، «المقالات و الفرق» است که به گفته محقق به تازگی نسخه ای از آن به دست آمده و پس از اصلاح، اضافات و توضیحات به زیور چاپ آراسته شده است. وی در این کتاب به بیان فرقهای مختلف شیعی (از زمان حضرت رسول (ص) تا زمان تألیف) پرداخته، ادله و دیدگاههای آنان را طرح و گاه نقد کرده است(2).

فهرست تعدادی از کتابهای سعد به این صورت است

الرحمة، بصائر الدرجات، الضیاء، فرق الشیعه (المقالات و الفرق)، کتاب الرد علی الغلاة، ناسخ القرآن و منسوخه و محکم و متشابهه، فضل الدعاء و الذکر، مناقب، رواة الحدیث، فضل قم و الکوفه،

ص:142

الامامة، فضل النبی (ص) و مناقب الشیعه(1).

ص:143

«سعد اشعری از اصحاب امام حسن عسکری (ع) و معاصر آن حضرت بود، اما به روایتش از امام (ع) دسترسی ندارم (1).»

و به همین دلیل نام سعد را در ردیف کسانی که از امامان معصوم (ع) روایت نقل نکرده اند، آورده است (2).

نجاشی درباره اش می نویسد :

«ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعری، فقیه و محدثی جلیل القدر و موثق، از بزرگان خاندان اشعری و از استادان آن بود.»

آنگاه نجاشی به فهرست کتابهای او پرداخته، می نویسد :

«سعد حدود 36 تألیف از خود بر جای گذاشت (3).»

بسیاری از رجال شناسان همچون کشی (4)، ابن شهر آشوب(5)، علامه مجلسی(6)، علامه حلی(7) و ... نیز از سعد به نیکی یاد کرده اند.

ص:144

فرشته ی ندا می دهد این مردم بپا خیزید و با برپایی نماز، آتش هایی را که به وسیله گناهانتان بر افروخته اید خاموش سازید(1).»

ص:145

سند و مضمون با عقاید و مبانی فقهی شیعه مغایرت ندارد، می پذیرند و بر پایه آن فتوا می دهند.

با نگاهی گذرا به روایتهای اشعری در می یابیم که وی در نقل روایاتی که مورد استناد فقیهان شیعی قرار گرفته، سهم بزرگی دارد و روایات فراوان او در کتب اربعه افزون بر 770 حدیث است که در کتاب وسائل الشیعه ذکر شده است. بیشتر این روایات از امام معصوم (علیهم السلام) درباره احکام طهارت، صلوة، صوم، حج و ... نقل شده است.

ص:146

آنان در سال 251 ه' ق خراسان را از تسلط طاهریان خارج ساختند و با پیروزهایی در گرگان و طبرستان تمام نواحی شرقی و مرکز یایران را در اختیار گرفتند. آنگاه سامانیان در سال 287 ه' ق سیستان و خراسان را از صفاریان و گرگان و طبرستان را از علویان گرفتند تا مناطق ری و کرمان پیش رفتند(1)

بنابراین سعد بن عبدالله با تنشهای سیاسی واجتماعی در ایران و عراق مصادف بود. با این حال سعد از رسالت خود (نشر حدیث و تألیف کتاب) دست نکشید.

ص:147

«فرمودند : خداوند در همه اوقات نماز، این مردم مخالفان عترت را نفرین می کند، زیرا آنان حقوق ما را پایمال و ولایتمان را تکذیب کردند(1).»

تألیف کتاب «فرق الشیعه» یا «المقالات و الفراق» هم که به بحث درباره فرقه های مختلف شیعی و جدا کردن آنها از شیعه اثنی عشری می پردازد، نشان دیگری از شیفتگی او به ولایت است. در قسمتی از کتاب می نویسد : «اولین گروه فرقه شیعه، فرقه علی بن ابیطالب (ع) است. یاران آن حضرت در زمان پیامبر نیز به «شیعه» معروف بودند. این گروه که تنها امامت آن حرضت را پذیرفته، از ایشان اطاعت کردند، شخصیتهای برجسته ای مانند مقداد، سلمان، ابوذر و عمار در میانشان بودند. پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) شیعه به سه گروه تقسیم شدند، فرقه ای از آنان عقیده دارند که علی (ع) امام و پیشوا است و به فرموده خدا و رسول اطاعت از او واجب است و تبعیت دیگران بر مردم جایز نیست کسی که از فرمانهای او اطعت کند به فرمان الهی گردن نهاده و هر که از او سرپیچی کند خدا را عصیان کرده است، زیرا فرستاده خدا او را با همه اسم و نسبش در میان مردم معرفی کرد و زمام مردم را به او سپرد ولایت و دوستی او را واجب گردانید و او را از خود مردم نسبت به ایشان شایسته تر دانست علم رجال و حرام معارف، دین، علوم آثار و غیبی و همه آنچه را که مردم بدان نیازمندند در سینه او به ودیعه گذارد (2)»

ص:148

ص:149

اسحاق قمی داناترین دانشمند قم، جویا شوم. او به طرف سامرا حرکت کرده بود، من نیز به راه افتادم و در بین راه ملاقاتش کردم. گفتم : شوق دیدارتان و پاسخ به سؤالهایم مرا تا اینجا کشانیده است. پاسخ داد : برای دیدار با امام حسن عسکری (ع) و طرح سئالهایی درباره قرآن، به سامراء می روم. تو نیز با من باش تا به دیدار حضرت برویم. وقتی به سامرا رسیدیم، احمد بن اسحاق گفت: دیدار مبارکی است، بزودی بر ساحل دریایی می نشینی که عجایب دانشهای فناناپذیر است. آن دریا امام ماست.

آنگاه به سوی منزل امام عسکری (ع) حرکت کردیم و پس از کسب اجازه وارد منزل حضرت شدیم. وقتی وارد اطاق شدیم، امام را دیدیم. درخشش چهره اش که بسان ماه کامل بود، وجود ما را فرا گرفت. کودکی به درخشندگی و زیبایی ستاره بر روی زانوان مبارکش نشسته بود. امام (ع) در حال نوشتن بود، سلام کردیم. ایشان جواد داد و اشاره فرمود که بنشینیم. ساعتی بعد از نوشتن فارغ شده احمد بن اسحاق نزدیک شد و کیسه ای از زیر لباس بیرون آورده در مقابل امام (ع) گذارد. امام حسن (ع) به کودک فرمود : عزیم مُهر هدایایی را که شیعیان و دوستانت فرستاده اند، باز کن.

لبهای کودک مانند غنچه ای شکفت : آیا جایز است دست پاکم به هدایای آلوده و اموالی بزنم که حلال و حرامشان به هم آمیخته شده است ؟

ص:150

امام عسکری (ع) به احمد بن اسحاق فرمود : آنچه در توشه داری، بیرون آور تا حلال و حرام آن را جدا کند...

آنگاه امام رو به من کرد و فرمود :ای سعد ! برای چه آمده ای ؟

- احمد بن اسحاق شوق دیدار شما را به دلم انداخت - پس سؤالهایت که می خواستی بپرسی، چه شد ؟

- آری آن سؤالها نیز هست.

- از نور چشمم بپرس.

از حضرت صاحب الامر (عج) پرسیدم : مولای من و ای فرزند مولایم، چرا خداوند به پیامبرش موسی فرمود : فاخلع نعلیک انک بالواد مقدس طوی (1) کفشهایت را درآورد که اینجا مکانی مقدس است. علمای فریقین گمان می کنند که چون کفشها از پوست حیوان مردار بود، خداوند این چنین فرمود.

حضرت فرمود ؟ هر کس نظری داده، بر موسی (ع) دروغ بسته و نبوت او را نشناخته است. موسی (ع) در آن مکان مقدس با پروردگارش مناجات کرد و گفت : خدایا محبتم را نسبت به تو خالص کرده ام و قلبم را از غیر تو شسته ام

و چون موسی (ع) علاقه بسیاری به اهل و خانواده اش داشت، پروردگار فرمود : اخلع نعلیک اگر دوستی تو با من خالص و قلبت از تمایل به غیر من پاکیزه است، محبت خانواده ات را از دلت بیرون کن.

از امام (ع) درباره تفسیر کلمه کهیعص پرسیدم، فرمود : معنی این حروف از خبرهای غیبی است که خداوند بنده اش

ص:151

زکریا را بر آن آگاهی داد. سپس آن را بر پیامبر گرامی اسلام (ص) باز گفت. تأویل آن چنین است که روزی زکریا از پروردگارش خواست تا اسمهای پنجگانه را به او بیاموزد. جبرئیل آنها را به او یاد داد و از آن پس هر گاه نام محمد (ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) را به خاطر می آورد، نگرانیش بر طرف می شد اما هر زمان که نام حسین (ع) را به یاد می آورد، روحش پریشان و از دیدگانش اشک سرازیر می شد.

سبب آن را از پروردگار پرسید. جبرئیل به او خبر داد که «کاف» به اسم کربلا اشاره دارد. «هاء» به معنای هلاکت عترت، «یاء »یزید، کسی که به حسین (ع) ستم می کند است. «عین» به معنی عطش و «صاد» به معنی صبر اوست.

زکریا تا سه روز از عبادتگاهش بیرون نیامد و گریست.

سعد می گوید : پرسشهای دیگری را نزد حضرت صاحب الزمان (عج) مطرح کردم و ایشان نیز جواب فرمود. ما چند روزی هم در منزل امام حسن عسکری (ع) ماندیم اما دیگر آن کودک را ندیدم(1).

ص:152

1 - ایمان به خدا و رسول (ص)

2 - اقامه نماز (نشان شریعت و دین)

3 - ادای زکات (از واجبات الهی)

4 - روزه ماه مبارک رمضان (حافظ انسان از عذاب آخرت)

5 - انجام فریضه حج (برطرف کننده فقر و بازدارنده از گناه)

6 - پذیرش کلمه توحید تنها وسیله کسب قدرت برای تشخیص حق و باطل

7 - رفت و آمد با خویشاوندان (عامل فزونی مال و تأخیر در مرگ)

8 - جهاد در راه خدا

9 - کمک به نیازمندان به صورت پنهانی (محو کننده گناهان و فرو نشاننده غضب الهی)

10 - انجام کارهای خیر (نجات از مردنِ بد، حافظ از پرتگاه) پس صدقه بدهید، زیرا خداوند صدقه دهندگان را یاری می کند.

11 - پرهیز از دروغ، زیرا دروغ در مقابل ایمان قرار دارد. راستگو در ساحل نجات و بزرگواری (سوق دهنده به سوی پرتگاه رسوایی و هلاکت)

12 - گفتار نیک تا بدان معروف گردید و به این وسیله اهل خیر باشید.

13 - امانتداری در مقابل کسی که به شما اعتماد کرده است.

14 - معاشرت با کسانی که ارتباط با شما را قطع کرده اند و چشم پوشی بزرگوارانه از خطای کسی که به شما بدی کرده است (1).

اشعری هم چنین در روایتی از امام باقر (ع) می گوید :

«من کان ظاهره ارجح من باطنه خف میزانه»

اگر ظاهر کسی آراسته تر از باطنش بود، کفه اعمالش در روز قیامت سبک تر است (2).»

ص:153

ص:154

ص:155

ص:156

ص:157

ص:158

ص:159

ص:160

حقیقت و معنویت حوزه نجف سیراب می کرد.

این جوان سعادتمند در ساحل نجف راه خویش را یافت و و بعد از تحیلات رایج زمان خویش به علوم حدیث متمایل شد و عشق و علاقه خویش را به جمع آوری و نقل احادیث نورانی اهل بیت علیه السلام نشان داد(1).شور و شوق وصف ناپذیر این جوان قمی، وی را به محضر درس استاد حدیث، علامه بزرگوار حاج میرزا حسین نوری قدس سره کشاند او از همان سالها دلبسته استاد خویش گردید وی پیوسته ملازم و همراه استاد خویش بود و در سایه آم وزش های علمی و عملی آن بزرگوار، به مقامات عالی فرهنگی و معنوی رسید و علاوه بر اینکه از اندوخته های علمی و آموزش های عملی استاد ازجمند خویش بهره مند می شد از کتاب خانه ارزشمند و کم نظیرش عملی استاد ارجمند خویش بهره مند می شد از کتاب خانه ارزشمند و کم نظیرش نیز استفاده کرد. در سال 1320 با رحلت محدث نوری محدث نوری تحولی عمیق در روحیه حاج شیخ عباس ایجاد شد و چنان روح و جان او را متأثر ساخت که سال ها بعد از آن حادثه تلخی آن را در کامش احساس می کرد ایشان در این رابطه می نویسد:

«... مصیبتش بر عامه مسلمین، خصوص بر این داعی که در خدمتش منزلت اولاد داشتم، چنان تلخ گذشت که هنوز مرارت آن را در کام خود می بینم و بر فقدان آن جناب بسی تأسف می خورم و سزاوار است که بگویم بعد از استادم زندگیم مانند ماهی در خشکی بود و گذران روزگارم مانند برف در مقابل (2)حرارت...»(3)

وی بعد از شش سال تحصیل مداوم، در محضر اساتید بزرگوار حوزه علمیه نجف و استفاده های فراوان از ارباب علم و معرف در سال 1322ق با

ص:161

کوله باری از اندوخته های علمی و معنوی به زادگاهش مراجعت کرد. این جوان پر تلاش قمی، در نتیجه زحمات طاقت فرسای خویش، که اینک بعنوان دانشمندی فرزانه در عرصه علم و تحقیق و نویسنده ای زبر دست در سنگر تألیف و تصنیف و عارفی پرهیزگار در میدان عمل و ستایشگری عاشق در محراب عبادت و سخنوری توانا در منبر وعظ و خطابه محسوب می شد.فعالیت های خویش را در سنگر تألیف و تبلیغ و در دفاع از حریم اهل بیت علیه السلام و نشر معارف نورانی اسلام آغاز کرد.

ص:162

صاحب کرامت حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی، مرحوم آخ وند ملاعباسی تربتی (پدر بزرگوار آقای حسینعلی راشد)، آقای شیخ مرتضی عیدگاهی و آقا شیخ علی اکبر نوقانی و سایر علمای مشهد، تألیف کتاب «فوائد الرضویه» و تعدادی از تألیفات ایشان با استفاده از کتابخانه آستان مقدس رضوی، از جمله عنایات حضرت صثامن الحجج آقا علی ابن موسی الرضا علیه السلام، به مرحوم حاج شیخ عباس قمی بود(1). ایشان در این زمینه چنین می نویسد: از دارالایمان قم بصوب ارض اقدس (بسوی سرزمین پا)» توجه نمودم... و چندان مراحم و الطاف و نعمت از آن رحمت الهی و نعمت نامتناهی در خود مشاهده کردم که هوس مجاورت آن آستانه مقدسه را نمودم.. با آنکه در این قطعه از زمان که فقته های بی پایان چون پاره های شب مظلم متراکم، و بر تمام بلاد و عباد متهاجم گسته و بحکم اذا عمت البلدان الفتن و البلایا فعلیکم بقم و حوالیها و نواحیها فان البلایا مدفوع عنها (2). شایسته است که هر کس بتوند مهاجرت ببلده طابیبه قم نماید تا چه رسد بکسی که قم وطن او باشد. لکن این شکسته مهجور، چندان مغمور در نعمت مراجعت به وطن را در خود ندیدم بلکه سختیهای کشیده و تلخیهای چشیده را شکر گفتم و منتها پذیرفتم... و پیوسته سختی های کشیده و تلخی های چشیده را شکر گفتم و منتها پذیرفتم... و پیوسته عرضه می دارم:

شاها اگر به عرض رسانم سریر فضل *** مملوک آن جنابم و محتاج این درم

ار بر کمنم دل از تو و مهر از تو بگسلم *** این مهر بر که افکنم این دل کجا برم

ص:163

نامم زکاخانه عشاق محو باد *** گر جز محبت تو بود ذکر دیگرم

ای عاشقان کوی تو از ذره بیشتر *** من کی رسم بوصل تو کر ذره کمترم(1)

ص:164

گوهری صاف و شفاف پاس می داشت. انگیزه های خود را با هوا و هوس، نام و آوازه، خودنمائی، لذت های دنیایی، توجیهات و باورها یناصواب، آلوده نمی ساخت داستان بالا و قضیه ای که در پی می آید شاهد مدعای ما است.

ص:165

است در رابطه با نفوذ سخنان ایشان چنین می گوید: اثر یک منبر ایشان در دو شب تا یک هفته در ما باقی بود. در طول یک هفته مضامین سخنان آن مرحوم در اعماق دل ما ریشه دوانیده و ما را به خود مشغول داشته بود! به طوری که تا هفته بعد کاملا تحت تأثر آن بودیم! سخنان نافذ آن مرحوم چنان چنان بود که تا یک هفته انسان را از پندارهای ناروا و گناهان باز می داشت و به خداوند متعال متوجه می کرد(1). در مورد تأثیر سخنان حاج شیخ عباس قمی و نورانیتی که از نقل کلام اهل بیت علیه السلام در دلها جا می گرفت به بیانات ارزشمند یکی از علمای اعلام نجف توجه کنید: وقتی که حاج شیخ عباس قمی در منبر حدیث نقل می کرد و سلسله سند روایان هر حدیث را ذکر نمی نمود و مختصری از شرح حال هر کدام را بیان می کرد پس از معرفی آخرین راوی به امام صادق علیه السلام می رسید، چنان بود که گوئی شنونده امام علیه السلام را می دید، با همان عظمت و مهابت و مقام شامخ امامت بود(2) آقای محمود شهابی استاد دانشگاه تهران که در سالهای 1338 و 1339 قمری ایشان را در مشهد درک کرده است در زمینه تأثیر کلام حاج شیخ می نویسد: مرحوم حاج شیخ عباس قمی بی مبالغه خود چنان بود که برای دیگران می خواست، و چنان عمل می کرد که به دیگران تعلیم می داد. سخنان و مواعظ او چون از دل خارج می شد و با عمل توأم بود لاجرم بر دل می نشست و شنونده را به عمل وا می داشت. هر کس او را با آن حال صفا و خلوص می دید عالم بود یا جاهل، عارف بود یا عامی، بازاری بود یا اداری، فقیر بود یا غنی وقتی سخنان سر تا پا حقیقت را از او می شنید، بی اختیار انقلابی در حال وی پدید می آمد، و تحت تأثیر بیانات صادقانه و نصایح مشفقانه او واقع می شد و به فکر اصلاح حال خویش افتاد(3)

ص:166

ص:167

را که احقر و پست تر از آنم که در اعداد ایشان باشم - در آن درج کنم. از این رو از ذکر حال خود صرف نظر کرده، اکتفا می کنم به ذکر مؤلفات خود). این است تواضع انسانی که آثار زیبا و جالب و عمیقش بیش از نیم قرن است مورد استفاده خاص و عام می باشد(1).

ص:168

باقر طباطبائی یزدی (تولیت مدرسه و نوه سید) روزی ضمن نصیحت به طلاب مدرسه چنین می گفت: چرا این همه اصرار می کنید که اتاق های خوب و نورگیر در مدرسه داشته باشید و به هر اتاقی که به شما می دهند راضی نمی شوید؟ حاج شیخ عباس قمی در اتاق بسیار کوچک و تاریک راهرو همین مدرسه سکونت داشت، و در همان جای تنگ و تاریک دو جلد کتاب «غایة القصوی» را نوشت (1) هر بار از آن مرحوم خواستیم اتاقش را عوض کند و اتاق بهتر و و بزرگتری انتخاب نماید، می فرمود: «نه! همین جا کفاف کار مرا می کند به راحتی می توانم کارم را انجام دهم. چرا اتاق دیگری را که سایر می کند به راحتی می توانم کارم را انجام دهم. چرا اتاق دیگری را که سایر طلاب احتیاج به ان دارند اشغال کنم(2) و این چنین است که مردان بزرگ کارهای مهم را با امکانات کم انجام می دهند و اینان ستارگانی هستند که در تاریکیها می درخشند و جامعه خویش را به نور ایمان روشن می کند و نمونه ای از زندگی ساده و زاهدانه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه علیه السلام را ارائه می کنند،(3) و بنا به فرموده امام باقر علیه السلام شمع بدستانی هستند که به مردم روشنائی زندگی کردن در میان علمای ما در محدث قمی خلاصه نمی شود بلکه اکثر اندیشمندان موفق شیعه ساده زیست بوده اند.

ص:169

آنان(1).

حاج شیخ عهباس قمی به حق یکی از مصادیق بارز عالمان دین باور مرزبان صدیق ایمان بود چرا که او در عصر خویش شاهد یکی از دورانهای هجوم فرهنگی دشمنان دین، به قلب اسلام و روحانیت بود. برای همین در برابر حوادث و وقایع تلخ زمان خویش قد علم کرده و بعنوان یک روحانی راستین، خود را از نظر علمی و و فرهنگی آماده مقابله با توطئه های مخالفین نمود. او در عصر مشروطیت ار سوئی قیام مردم مسلمان ایران به رهبری روحانیت آگاه، در مقابل سمتگریها و خونریزی های حاکمان ستمگر را می دید و از سوی دیگر فعالیت روشنفکران غربزده و اسلام ستیز را مشاهده می کرد که چگونه دین و فرهنگ معنویت را کم رنگ کرده و فرهنگ مبتذل غرب را به ملت بزرگوار ایران به ارمغان می آورند.

در چنین شرایطی حاج شیخ عباس همچون یک عالم متعهد وارد صحنه شد و مانند یک طبیب دوره گرد روح و قلب مسلمین را شفا بخشید او با نگارش کتاب جاوید «مفاتیح الجنان» و «منازل الاخره» مردم را به سوی دعا و معنویت دعوت کرد و با تألیف «فوائد الرضویه» و «تحفةالاحباب» و «الکنی و الالقاب» و «هدیة الاحباب»، بزرگان دین و دانشمندان وارسته شیعی را به جوانان مسلمان معرفی کرد. و به عنوان الگو به آنان مطرح نمود و شخصیت های کاذب غرب و شرق را نفی کرد. وی با تنظیم کتاب «منتهی الآمال»، شیعیان را با تاریخ چهارده معصوم علیه السلام آشنا کرده و مردم خودباخته و بیگانه از فرهنگ خودی را، با رهبران آسمانی خویش پیوند داد. او همچنین با ترجمه «غایةالقصوی» جوانان مؤم ن را با درس احکام و دستورات شرعی مأنوس نمود، بالأخره محدث قمی مانند: ستاره ای تابناک در عصری تاریک درخشید، عصری که رژیم ضد خدائی رضاخان بر ملت

ص:170

ایران حاکم بود و تاریکی ستم و بی دینی و مبارزه با ارزش های الهی همه جا را فرا گرفته بود و ملت مسلمان ایران در گرداب فساد و بدبختی غوطه ور شده بودند، در حالی که مبارزه با روحانیت و حوزه های علمیه، ضدید با حجاب و عمامه و روضه خوانی به عنوان یک ارزش ملی تلقی می شد او کشتی نجات، از گداب هلاکت و فساد را به ملت مسلمان عرضه کرد یعنی با تدوین کتاب ارزشمند «سفینة النجاة»، مسلمانان گرفتار دربند فرهنگ بی دینی و بی بند و باری را به ساحل نجات رهنمون شد آنان را با احادیث نورانی اهل بیت علیه السلام پیوند داد و به دریای نور متصل کرد و در یک کلام حاج شیخ عباس با تألیف کتاب های متعدد در موضوعات مورد نیاز جامعه آن روز، توانست در مقابل هجوم فرهنگی دشمنان اسلام به ارزشهای الهی و اسلامی، سدی پولادین بسازد و به جوانان و نسل جدید تفکرات و اندیشه های ائمه اطهار علیه السلام سیراب نماید و آنان را در برابر دین ستیزان، بیمه کند.

او علاوه بر اینکه در سنگر قلم از کیان تشیع سرسختانه دفع می کرد و در این مسیر لحظه ای آرامش نداشت مجالس درس و سخنرانی هایش نیز هدایت آفرین بود. وی با مسافرت هایش به شهرهای قم و تهران و مشهد به سخنرانی و موعظه می پرداخت و در فراز منبر منکرات روز افزون جامعه را به مردم گوش زد می کرد.

در همان زمانی که مقدسات اسلام مورد هجمه دشمنان قسم خورده اسلام قرار گرفته بود، آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری، کانون اندیشه شیعه را، با تأسیس حوزه علمیه قم، بنیان نهاد و برای پربار نمودن بنیه فکری طلاب حوزه علمیه، علما و بزرگان دینی را به آنها دعوت کرد. یکی از کسانی که به وجود او بیش از همه نیاز داشت و به عنوان بازوی توانمند او محسوب

ص:171

می شد حاج شیخ عباس قمی بود. وقتی از وی دعوت شد مرحم محدث با تمام عشق و علاقه به جواز ملکوتی امام رضا علیه السلام به دعوت آن بزرگوار لبیک گفته و در خلال اقامه در مشهد به عنوان همکار و همفکر مرحوم حائری را همراهی کرد سفرهای محدث قمی در آن دوران به قم، بسیاری ار طلاب را از شهرهای دیگر مخصوصا شهرهای مقدس مشهد و نجف به سوی قم روانه کرد(1)

شیخ آقا بزرگ تهرانی می فرماید: هنگامی که حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه علمیه وارد قم شد و علمای قم از حاج شیخ عبدالکریم درخواست کردند در آن شهر اقامت کند و سر و سامانی به حوزه علمیه و آن مرکز دینی بدهد، حاج شیخ عباس یکی از معاونان و یاوران او بود با اینکه آن موقع در مشهد زندگی می کرد سهم زیادی در این کار داشت و یکی از بزرگترین مروجین حاج شیخ عبدالکریم به شمار می رفت و با دشت و زبا ناو را تأئید می کرد(2).

ص:172

محدث قمی در مورد شخصیت ایشان می فرماید: رابطه من با شیخ عباس قمی محکمتر از دیگران بود زیرا ما دو نفر در اتا یکی از مدارس نجف با هم زندگی می کردیم حتی دو سال بعد از فوت استادمان محدث نوری (قدس سره) با هم بودیم و نزد سایر اساتید درس می خواندیم. من همان موقع به خوبی او را شناختم، انسانی کامل و دانشمندی فاضل، آراسته به اخلاقی ستودنی و صفاتی پسندیده بود مدتها به هم نشینی او انس گرفتم و جانم با جان او درآمیخت(1)

4 - مرحوم آیةالله العظمی مرعضی نجفی (ره) در مورد شخصیت محدث قمی و کتاب مفاتیح اش می نویسد: علامه نقاد، نویسنده کتاب های فراوان، عالم بلند مرتبه راهنمای دانا در دانش حدیث، مرحوم مبرور، معشوق و یار بهشت وفور، حاج شیخ عباس قمی فرزند محمد رضای قمی از بزرگان اساتید ما در فن روایت می باشد. مفاتیح او را بهترین کتابی یافتم که در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است(2)

ص:173

می رسید. گویا با نحالشا این بود: شاید خاندان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مرا از در خانه شهان طرد کرده باشند. آن مرحوم عادت داشتند که گاهی این مطلب را با تاثر می گفت و می گریست! آقای محدث زاده می افزاید: در آن ایام مشغول تحصیل بودم، رفتم به درس و ظهر که به خانه برگشتم دیدم ایشان مشغول نوشتن هستند. عرض کردم: درد چشمتان بهتر شد؟ فرمود: درد به کلی مرتفع گردید: پرسیدم: چطوری معالجه فرمودید؟ گفتنود: وضو ساختم و مقابل قبله نشستم و کتاب(1) «کافی» را به چشم کشیدم درد چشمم برطرف شد. و ایشان تا پایان عمر دیگر به درد چشم مبتلا نگردید، و آن کتاب کافی که آن را چشم کشیدند کتابی خطی، و به خط فقیه مشهور ملا عبدالله تونی صاحب کتاب «وافیه» بود و مخحدث قمی خیلی به آن علاقه داشت. 2 - در زمانی که در مشهد اقامه داشته است، پسر کوچکش که کودکی سه ساله بوده بیمار می شود برایش داروی ایرانی جوشاندهد و صاف کرده و مختصری شکر در آن ریخته می آورند بیاشامد. با انگشت دست راست داروی مایع را به هم می زند، همسرش می گوید: صبر کنید قاشق بیاورم. حاج شیخ عباس در پاسخ می فرماید: «من در این کار قصد استشفاء داشته ام.، چون با این دست هزاران حدیث از ائمه طاهرین علیه السلام نوشته ام(2) و این چنین بود که دل بسته فرزانه ائمه اطهار علیه السلام در مدتی کوتاه توانست موفقیت های بزرگی کسب کند و در عصر خویش مشهورترین محدث عالم تشیع و محبوب دل هزاران شیفته و عاشق اهل بیت علیه السلام باشد.

هزار نقد به بازار کائنات آرند

یکی به سکه صاحب عیار ما نرسد

ص:174

ص:175

برایش مشکل می شد ولی شبانه روز کار می کرد. او عاشق کتاب و مطالعه به ویژه نوشتن بود خوب و سریع و با خط زیبا و نستعسن می نوست تا آنجا که در اثر نوشتن دو طرف انگشتانش که قلم بدست می گرفت بر آمدگی داشت. شیخ آقا بزرگ تهران نزدیکترین یار او می فرماید:

«او پیوسته سرگرم کار بود. عشقی شدید به نوشتن و تألیف و بحث و تحقیق داشت، هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی کرد و مانعی در این راه نمی شناخت».

این نویسنده خستگی ناپذیر وقتی با دوستانش به مسافرت می رفت بعد از صرف غذا قلم و کاغذ و کتاب بر می داشت و در گوشه خلوتی مشغول می شد وقتی رفقایش می گفتند: حاج شیخ! صبر کن قدری صحبت کنیم می گفت: «شما می روید ولی اینها می ماند»؛ برخی از تألیفات یادگار همین اوقات لحظات کوتاه سفر می باشد(1).

ص:176

ص:177

در عرصه کتاب نویسی و تألیف مانند ستاره ای می درخشد. در سن چهل سالگی در حدود هفتاد جلد کتاب در موضوعات مختلف علمی و ادبی و تاریخی و مذهبی، تألیف و ترجمه کرد و به دانش دوستان و شیفتگان علم و فرهنگ و عاشقان اهل بیت علیهم السلام عرضه داشت. ما در این نوشتار محدود به برخی از آنان اشاره می کنیم و علاقه مندان را به کتاب های مفصل ارجاع می دهیم. 1 - «سفینة البحار» که به منزله فهرست و مختصر «بحار الانوار» است و به صورت حرف تهجی ترتیب یافته است. 2 - «منتهی الامال» 3 - مفاتیح الجنان» که بعد از قرآن شریف بیشترین تیراژ کتاب های چاپی دنیای شیعه را تشکیل می دهد 4 - «الانوار البهیه» 5 - «تتمه المنتهی» 6 - «منازل الاخرة» 7 - «الفوائد الرضویه» 8 - «تحفةالاحباب» 9 - «الکنی و الالقاب» 10 - «غایة القصوی» 11 - «نزهة النواظر» 12 - «چهل حدیث» 13 - «الفوائد الرجبیبه» 14 - «بیت الاحزان و...(1)

و سایر کتاب های آن بزرگوار که به بعضی از آنان قبلا اشاره شد، ناگفته نماند تعدادی از کتاب های ایشان به زبانهای مختلف ترجمه شده است. علامه حاج آقا بزرگ تهرانی یار صمیم وی می نویسد: او دارای آثار باارزشی است که همگی دلالت بر مقام شامخ علمی و اطلاعات وسع ایشان دارد از کتابخانه محدث نوری استفاده فراوان برد. زیرا محتوی تعداد زیادی از ذخائر و نقاش بود که بیشتر آن را کتب خطی تشکیل می داد(2).

ص:178

حضرت حق برداشته و با دعاها، مناجاتها و تعقیبات و زیارت های مفاتیح با معبود خویش به راز و نیاز می پردازند. راستی این چه عزت و عظمتی است که مفاتیح در کنار قرآن و صحیفه سجادیه قرار می گیرد و این چه سری دارد

که پدید آورنده بزرگترین انقلاب عصر ما حضرت امام خمینی (قدس سره) از تبعیدگاه ترکیه به فرزندش می نویسد:

«... کتاب مفاتیح، صحیفه سجادیه و... هم بفرستید(1)»

و همین امام خمینی در جواب کسانی که می گفتند:

«اسلام فردا دیگر اسلام مفاتیح نیست اسلام قرآ ن است(2) و ما نیاز به دعا و مفاتیح نداریم.»

می فرمود:

«همین مفاتیح الجنان همین کتاب های ادعیه هستند اینها کمک انسانست در اینکه انسان را آدم کند.»

و در جای دیگر می فرماید:

«آنهائی که ادعیه را می خواهد کنار بگذراند و به اسم این که ما قرآن می خوانیم نه دعا، آن ها قرآن را هم نمی توانند به صحنه بیاورند... اگر قرآن هم می خوانید قرآن دارد از دعا تعریف می کند مردم را ودار به دعا کنید که اعتنا به شما نداشتیم اگر دعا (3)نمی کردید .»(4)

حضرت آیةالله العظمی مرعشی نجفی در رابطه با مفاتیح می فرماید:

«مفاتیح بهترین کتابی است که در باب دعاها و زیارتها و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است... مؤلفش آن را از مدارک معتبر و اسناد مورد اعتماد گرد آورده است، به جانم سوگند که همانا آن اثر جاویدی است که در معابد و مشاهد مشرفه مورد

ص:179

استفاده همگان قرار می گیرد چه مجموعه گرانبها و شریفی؟! چه کتاب ارزشمند و منظم و آراسته ای! عاشقان خدا به آن توجه دارند و کمنتر جائی است از خانه ها و مساجد و مشاهد شیعیان که در آن نسخه ای از مفاتیح یافت نشود.»

ص:180

اقامه دارد و به تبلیغ معارف دین مشغول است (1).

ص:181

ص:182

ص:183

ص:184

ص:185

ص:186

طوسی(1) علامه حلی(2) ابن شهر آشوب(3)، و ابن ندیم(4) از اصحاب سه امام معصوم (امام موسی الکاظم، امام رضا، حضرت جواد علیه السلام) بوده و توانست از مکتب خاندان هدایت نهایت فیض را برد.

محمد بن خالد که با سه تن از معصومین معاصر و از اصحاب آنها بود، در حوادثی که رخ می داد از محضر معصوم زمان خویش کسب تکلیف می کرد. البته دانشمندان رجال تنها به ذکر مختصری از شرح حال او می پردازند و به صحابی بودن وی اکتفا می کنند، اما نسبت به کیفیت و موارد ارتباط او با معصومین توضیحی نمی دهند.

بنابراین تحلیل روشنی از ملاقاتها و برخوردها و رابطه های وی با معصومین نمی توان ارائه کرد.

در میان روایات زیادی که محمد بن خالد به نقل آنها پرداخته است. در دو مورد وی با امام جواد علیه السلام ماتبه کرده است(5) که این دلیلی بر ارتباط او با امام عصرش است.

ص:187

رسالت خویش ذره ای بیم و وحشت از قدرتها و دستگاههای ستم به دل راه ندادند، محمد بن خالد برقی نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مکتب شیعه و پاسداری از آن هماره بعنوان سربازی لایق مطرح بود.

ص:188

ص:189

ص:190

حسین بن سعید تألیفات فراوانی در عرصه علوم و معارف اسلامی از خود به جای گذاشت. از مهمترین آنها می توان به احادیث و روایاتی که وی در سلسله اسناد آن ها قرار گرفته، و تعدادش نیز بسیار است، اشاره کرد.

شیخ طوسی(1) و بسیاری از علماء رجال او را از اصحاب سه امام معصوم (امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیه السلام) دانسته اند.

روایات و احادیث محمد بن خالد برقی

آیةالله خویی در «معجم الرجال» خود صفحات زیادی از کتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان کتب روایی شیعه اشاره می کنمد و می نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در سند بسیاری از احادیث و روایات، بالغ بر 403 مورد، واقع شده است(2)... روایات فراوانی تحت عنوان، ابی عبدالله و ابی عبدالله برقی نیز از او نقل شده است(3)».

از این نظر که نام محمد بن خالد در اسناد بسیاری از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه ای در میان علماء و فقها شیعه دارد.

ص:191

«احمد بن محمد بن عیسی عن ابی عبدالله برقی قال: کتبت الی ابی جعفر علیه السلام جعلت فداک أیجوز الصلاة خلف من وقف علی ابیک و جدک صلواة الله علیهما؟ فأجاب: لا تصل ورائه.

نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم و درباره نماز جماعت به امامت کسی که فقط امامت پدر و جد شما را قبول دارد (و نسبت به امامت شما توقف نموده است) سؤال کردم: که امام علیه السلام در جواب نوشتند: پشت سر این شخص شما نخوانید(1).

2 - عقاید

در بخش های مختلف عقاید (خداشناسی، امامت و دیگر بخش ها) به نقل خبر پرداخته اشت، از این میان می توان به روایتی که وی در سلسله سند آن قرار دارد و پیرامون امات است، اشاره کرد:

علی بن موسی عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید و محمد بن خالد البرقی عن النصرین سوید رفعه عن سدیر عن ابی جعفر علیه السلام قال: قلت له جعلت فداک ما انتم؟ قال نحن خزان علم الله و نحن تراجمة وحی الله و نحن الحجة البالغة علی من دون السماء و من فوق الأرض.

محمد بن خالد با چند واسطه (در مورد سؤال راوی) از امام باقر علیه السلام چنین روایت می کند:

راوی می گوید از امام علیه السلام سؤال کردم که شما چه سمتی دارید؟ فرمود: ما خزانه دار علم خداییم، ما مترجم وحی خداییم، ما بر هر که در زیر آسمان و رومی زمین است حجت رسانیم(2).

ص:192

اخلاق و آداب

این راوی توانا اگر چه در مباحث اخلاقی به نقل مستیم روایت و حدیث از معصوم علیه السلام نیز پرداخته است، ولی در سلسله سند روایات قرار گرفته است. به نمونه ای از اخبار او در بخش اخلاقی اشاره می شود:

محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مؤمن با چند واسطه از امام صادق علیه السلام چنین روایت می کند: عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن مفضل بن عمر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لا یری احمد کم اذا دخ علی مؤمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله علی رسول اله (صلی الله علیه و آله و سلم).

امام علیه السلام فرمود: هر گاه فردی از شما مؤمنی را شاد کرد، گمان نکند فقط همان شخص را مسرور کرده است؛ بلکه به خدا سوگند ما را، بلکه رسول خدا را شاد کرده است(1).

گرایش روایی

محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به فروعات، مسایل فقهی (باب طهارت، صلوة، صوم، زکوة، خمس، حج، جهاد، نکاح، حدود، دیات، بیع و دیگر بابها) پرداخته است(2).

همچنبن محمد بن خالد در عصر خود فقیه لذایق و موفقی بود. بنابراین کثرت روایات فقهی وی (نسبت به سایر موضوعات) با مقام فقهی وی نیز مربوط می شود.

البته با توجه به این که وی در آن روزگار از فقهاء شهم قم به شمار می آمد،

ص:193

میزان تأثیر گذاری اش در عرصه فقه روشن می شود و این مطلب را در نامه ای که وی خطاب به امام جواد علیه السلام نوشته، تقویت می کند.

در نامه دوم می خوانیم:

محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقی قال: کتبت الی ابی جعفر الثانی علیه السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فی الحرث من الحنطة و الشعیر و ما یجب علی الذهب دراهم بقیمة ما یسوی ام لا یجوز الا ان یخرج من کل شیئی ما فیه؟ فاجاب علیه السلام: أیما تیسر یخرج. محمد بن خالد در نامه ای به امام جواد علیه السلام در باب زکوة گندم، جو و طلا سؤال کرد: آیا به جای گندم، جو و طلا می توان قیمت آن را به عنوان زکوة پرداخت کرد یا نه؟

امام علیه السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (واو قیمت آنها) باید بعنوان زکوة داده شود(1)

ص:194

عبارتند از: ابن ابی عمیر، ابی طالب قمی، احمد بن نضر جعفی، محمد بن سنان، علی بن مهزیار و... که هر یک در عصر خود از نامداران فقهاء و راویان برجسته به شما می آمدند.

ص:195

ص:196

ص:197

ص:198

ص:199

ص:200

ص:201

و از خصوصیات ویژه ای، مناعت طبع، عزت نفس، سربلندی، و سرافرازی را نام برده اند.

در بیان احوال او نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی شهید مطهری (قدس سره)) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد (1). و سرانجام روح بلند این عالم جلیل القدر پس از یک عمر تحقیق و تألیف در 16 فروردین سال 1333 ش (مطابق، اول شعبان امانت) به خاک سپرده شد. (2).

ص:202

جنازه اش را به قم منتقل نمودند، این جانب متصدی نماز و دیگر احکام شرعیه اش شدم.

«هنگامی که به قبر می سپردم، کفتنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود، آن چنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم (1).»

مدفن این عالم جلیل القدر در قبرستان شیخان قم واقع است.

ص:203

خدمت به فرهنگ و زبان فارسی بیشتر روشن می شد، به نظر می رسد قضاوتها و اظهار نظرهایی که درباره این مرد بزرگ انجام گرفته گویای تمام ویژگیهای این شخصیت کم نظیر نیست. زیرا تعدادی از آثار مهم وی هنوز چاپ نشده به همین خاطر زحمات و تلاشش تا کنون ناشناخته مانده است. در هر حال دیدگاه بزرگان درباره وی گویای عظمت این شخصیت جلیل القدر است.

آیت الله العظمی سید محمد حجت با این القاب (بحاث خبیر و نقاد بصیر، ثقة الاسلام و سندالاعلام(1) ) او را وصف کرده است.

سید محمد علی روضاتی می گوید:

«... مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوق العاده بود (2)...»

در لغت نامه دهخدا با عنوان دانشمند و مؤلف متأخر از وی یاد شده است. (3)

مؤلف علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی می نویسد:

«مدرس تبریزی... یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم محدثی عالم به علم رجال و ادیبات و لغت عرب و عجم بود (4).»

صاحب کتاب علمای معاصرین می نویسد:

«تبحرس بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد، و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود

ص:204

می گردد».

در کتاب فرهنگ بزرگان اسلام و ایران به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است (1) و آقا بزرگ تهرانی در نقباء البشر او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف» (2) می داند.

ص:205

و سرانجام محمد علی روضاتی می نویسد:

به تهران رفتم و از فرط ارادت غاثبانه که به مؤلف «ریحانة الادب» پیدا کرده بودم، سراغ او رفته و در یکی از حجره های مدرسه سپهسالار به خدمتش رسیده و مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم (1).

ص:206

درآمده، موضوع آن مترادفات زبان فارسی است و در شعبان 1348 ه ق در تبریز چاپ شده است (1).

4 - فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است و در سال 1348 ه ق در تبریز در دو جلد چاپ (سربی) شد این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.

5 - کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین:

این کتاب شرح مزجی تبصره علامه حلی به عربی و در دو جلد است جلد اول در تبریز و به صورت سنگی چاپ و منتشر شده است.

6 - نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی:

موضوع آن تجوید و در شرحج نظم اللثالی معروف میر ابو القاسم (قاری عهد شاه عباس ثانی صفوی) است. تألیف این کتاب فارس در سال 1263 هجری به پایان رسید و در ذی حجه 1378 با خط میرزا طاهر خوشنویس در 129 صفحه چاپ شد.

7 - التحفه المهدیه

این کتاب از کتاب الدراک بین استخراج شده و اشعار ائمه (از امام چهارم به بعد) را شامل می شود (2).

ص:207

است.

9 - غایة المنی فی تحقیق الکنی

تألیف کتاب در شعبان 1331 ه ق به پایان رسید این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان کنیه های مستعمله در غیر انسان اختصاص یافته است.

10 - فرهنگ نگارستان (1).

تألیف کتاب در محرم 1359 ه ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند در برگیرنده 55/000 لغت مفرد و مرکب است و در 5 جلد و (دستویس) نگارش یافته است.

11 - قاموس المعارف

تألیف کتاب قاموس در ربیع الثانی 1345 ه ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی 45/000 لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحم است، که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، ریاضی، عروضی، تاریخی، غیر آنها را در بر دارد.

رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قامو نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.

12 - امثال و حکم ترکی آذربایجانی.

ص:208

ص:209

ص:210

ص:211

ص:212

و تا سال 1316 ه' ق نزد استادان بزرگ وقت علوم متداول را فرا گرفت. وی آنی از کوششهای علمی باز نایستاد تا پس از نگارش رساله هایی در مسائل فقهی، در سال 1310 - 1311 ه' ق به اخذ اجازات متعدد اجتهادی نایل آمد و مورد توجه وافر استادان خود قرار گرفت.

ص:213

8 - آیت الله آقا میرزا محمد تقی مدرس (1273 - 1333 ه' ق) صاحب الرسائل التقویة

9 - آقا میرزا هاشم چهارسوقی اصفهانی (1235 - 1318 ه' ق) صاحب مبانی الاصول و اصول آل الرسول

10 - آیت الله سید محمد باقر موسوی خوانساری (1226 - 1313 ه' ق) صاحب روضات الجنات

11 - علامه آخوند ملا محمد کاشانی (1249 - 1333 ه' ق)

12 - علامه آخوند ملا محمد باقر فشارکی (م 1314 ه' ق) صاحب عنون الکلام

ص:214

بود، با آیت الله شهید حاج شیخ فضل الله نوری همصدا شد و در تمام مراحل با شیخ فضل الله همراهی کرد، و حتی در روزهای سخت و دهشتناک محاصره خانه شیخ به وسیله مجاهدان و فاتحان، دست از یاری و همراهی شیخ برنداشت و تا واپسین روزهای زندگی شیخ شهید در کنار او بود(1) آن عالم مجاهد پس از شهادت شیخ و تغییر اوضاع به نفع دشمنان دین، دیگر تاب دیدن آن وضعیت و تسلط یپرم خان ارمنی، سردار اسعد بختیاری و محمد ولی خان تنکابنی را بر اوضاع نیاورد، و از طریق قم و اصفهان به گلپایگان بازگشت.

ص:215

ص:216

بودند، خطر جانی را برای ایشان پیش بینی می کردند. مأموران دولت با اینکه در آن موقع به ظاهر خیلی بسط و ید قدرت داشتند، در خود جرأت مقاومت با شخصی که به عنوان امیر معروف بود نمی دیدند، لذا سران طبقات، بویژه علمای بزرگ که در آن عصر در گلپایگان کم نبودند، جلساتی تشکیل دادند و شهاب لشکر را تا دو سه روز یا بیشتر به عذرهایی قانع ساختند و بالاخره تصمیم گرفتند که دو نفر دیگر از علمای بزرگ نیز ایشان را در رفتن به کمره و ملاقات «امیر» همراهی نمایند. اما در اثنایی که این جریان می رفت صورت عمل پیدا کند، شهاب لشکر که از تعلل و عدم انجام فرمان امیر سخت ناراحت شده بود و شاید برای اولین بار فرمان او را با این وضع رو برو می دید شخصا در منزل آیت الله صافی آمد و پیغام داد که جواب نامه امیر را بدهند. ایشان برای اینکه شخصا به او جواب نفی بدهد، با قرآن مجید استخاره کرد که این آیه آمد : «و کذلک جعلنا لکل نبی عدوا من المجرمین و کفیبرک هادیا و نصیرا» وی فورا و بدون درنگ شخصا به منزل آمد و به شهاب لشگر گفت : چه می خواهی ؟

او گفت : جواب نامه را.

آیت الله صافی فرمود : امیر غلط کرد که نامه نوشت، و تو هم غلط کردی که نامه را آوردی.

سپس آن فقیه وارسته به داخل خانه برگشت. به لطف خدا شهاب لشکر چنان مرعوب شد که از همانجا رفت، و مثل اینکه مأموریتش را فراموش کرد. این واقعه بسیار عجیب بود، زیرا اگر شهاب لشکر با سوارهایش وارد منزل می شد و ایشان را دستگیر می نمود، هیچ کس از مقامات دولتی و منتفذان محلی جرأت و جسارت معارضه با او را نداشتند.

ص:217

ص:218

بفرستند، وی در جواب سکوت کرد.

رئیش شهربانی گفت : مثل اینکه در این هم تردید دارید.

آن فقیه هوشیار جواب داده بود : در آنچه که نوشته اند عمل شده است، تردیدی ندارم.

رئیش شهربانی گفته بود : پس دیگر در گفتن تبریک چه مسامحه ای دارید ؟

وی در جواب گفت : من هر چه می اندیشم، نمی توانم بپذیرم که رضا خانی که خودش نوکر انگلیس می باشد و به زور و دسیسه آنها به سلطنت رسیده است، بدون اذن آنان و در مخالفت با آنان چنین اقدامی بکند!

رئیش شهربانی گفت : پس می فرمایید حقیقت چیست ؟

وی فرمود : بعدها معلوم می شود.

بعد در جریان دعواهای مصنوعی حکومت ایران و انگلیس و ارجاع داوری لاهه و رفتن هیئتی به ریاست علی اکبر داور به آنجا و تجدید قرار داد معلوم شد که علت آن اقدام به ظاهر جسورانه رضا خان این بود که به پایان امتیاز دارسی 3 سال بیشتر باقی نمانده بود، و می بایست در پایان مدت شرکت دارسی تمام تأسیسات شرکت را در اختیار ایران بگذارد. و ایران به طور مستقل با امکانات فراهم شده نفت را اداره کند. برای جلوگیری این وضع، این صحنه سازی را کردند و قرار داد را برای مدت طولانی دیگر تمدید کردند. سپس در جریان ملی شدن نفت، یکی از ادله ایران همین بود که مجلس قلابی و فرمایش آن زمان، مجلس مردم نبود و لذا آن قرار داد هر چند به تصویب مجلس رسید اما بی ارزش است.

ص:219

ص:220

روزی آید زین شب مظلم که هر یک بی عفاف *** بهره ور از وصل خود رندان ابتر کرده ند

این جوانان وطن در معنی حب الوطن *** اشتباهی بوالعجب در خود مخمر کرده اند

وضع دوران اروپایی کنون سر مشق ماست *** گر چه ما را در حقیقت خوار و مضطر کرده اند

علم و صنعت را نسازد کس از آنها پیروی *** لیک لفظ مسیو و مرسی مکرر کرده اند

تا اینکه خطاب به پهلوی یا دیگری می گوید :

ای که داری آرزوی انخساف ماه شرع *** و ایکه زاول فطرتت را بد مخمر کرده اند

هر چه می خواهی بگو و هر چه می خواهی بکن *** کار فرمایان عالم کار دیگر کرده اند

یک دو روزی گر مساعد گشت وقت ایمن مباشد *** صد هزاران چون تو را با خاک یکسر کرده اند

این همان خانه است کاندر آن به جای عیش و نوش *** بستر از خاک ملکشه بهر سنجر کرده اند

با وجود آن بزرگ مرد در گلپایگان، کار کشف حجاب در آن خطه پیشرفت نکرد و این از تلگراف رئیس شهربانی گلپایگان به مرکز بر می آید. سر انجام، دوران پهلوی با آن همه مظالم و ستمگریها طی شد، و همان طور که این مرد دل آگاه مکرر خبر می داد، آن ملعون به ذلتی که عبرت همگان گردید گرفتار شد.

ص:221

پس از فرار رضا خان محمد رضا به سلطنت رسید و دوران جدید استعماری با برنامه های ضد ایرانی، ضد انسانی و خلاف شرع، شروع شد. جالب اینکه آیت الله صافی این روزگار را نیز پیش بینی می کرده و در ضمن کتابی که به نظم و به نام کلمة الحق در تاریخ دوران سیاه پهلوی سروده است، از ملت ایران می خواهد تا هنگامی که این شاه جدید جایی و جانی نگرفته است، کنارش بگذارند و گرنه او نیز همان راه پدر را ادامه خواهد داد.

اگر چه رفت آن مردود گمراه *** ولی آوخ که شد فرزند او شاه

خواهد داشت جز ظلم و ستم کار *** مثل باشد نزاید مار جز مار

ص:222

ص:223

ص:224

شعری - و با مطلع زیر آمده است، اشاره می شود :

به فیروزتر زمان به زیباترین بهار *** به نیکوترین شبی به روشنترین نهار

یکی روح خرمی یکی جان آدمی *** یکی چون صباح وصل یکی چون رخان یار

که هر یک از ابیات این قصیده 4 قطعه می باشد. شاعر هر قطعه شعر ول را تفریق کرده و صفتی از صفات یا تشبیهی از تشبیهات آن را در شعد بعد بیان کرده است .

وی به امامان هدایت (ع) سخت عشق می ورزید و بانهایت درجه به حضرت ولی عصر (عج) اعتقاد راستین و ارادت کامل داشت و در دفاع از حریم حق و صاحبان حق، با فصاحت و بلاغتی کم نظیر داد سخن می داد. آیت الله صافی اگر چه شاعری چیره دست و واقف به سبکهای مختلف شعری و قالبهای آن بود و با اشعار بسیاری از انس داشت، اما آنچه زمینه گرایش او را به شعر ترغیب می کرد و باعث سرودن هزاران شعر در محر اهل بیت شد، زمینه های اعتقادی وی بود که از جمله وجه ممیز او با شعرای دیگر، مورد مطالعه است.

از ویژگیهای دیگر او که نشان می دهد در خلق آثار مختلف، سبک خاصی داشته و مطالعات خود را نظم می داده است، شیوه تألیف و تبویت آثارش می باشد، وی از حافظه بسیار قوی برخوردار بود بسیار مطالعه داشت، خوشنویس و خط شناس ماهری بود و بر منابع مختلف تاریخی، فقهی سیره و کلام معصومان (ع) و علم جفر احاطه کامل داشت.

ص:225

ص:226

فارسی است که در 1327 به چاپ رسیده است.(1)

6 - گنج دانش، صد پند به فرزند برومند(2): این کتبا دو مرتبه به طبع رسیده است.

7 - اشعار شیوا در رد باب و بها(3): این کتاب نیز به چاپ رسیده است.

8 - صافی نامه و فیض ایزدی (4): پاسخ به پرسشهایی در مورد امام زمان (ع) است، که در سال 1360 ه' ش منتشر شد.

9 - التحف الجوادیة فی المناقب المهدویة(5).

10 - کتبا منظوم مراثی پیامبر و ائمه اطهار (ع)(6).

11 - دیوان اشعار در مدایح پیامبر و ائمه اطهار (ع) که اکثر آن در مدح امام مهدی (عج) است(7). این کتاب در برگیرنده 15000 بیت است که در دقت و باریک بینی، فصاحت، بلاغت، لطافت، ظرافت، خیال و معانی بیان ممتاز است.

12 - نفایس العرفان(8)

13 - کلمة الحق، تاریخ منظوم دوران سیاه پهلوی(9)، که به چاپ رسیده است.

14 - حاشیه بر رسائل شیخ انصاری(10)

15 - البشارة المیلادیة (11)

ص:227

فراوان و با شرکت تمام طبقات مردم گلپایگان و شهرهای اطراف، در زادگاهش تشییع و سپس به قم انتقال داده شد و آن در شهر مقدس نیز با حضو رمراجع تقلید و علمای بزرگ حوزه و رحانیت معظم تشییع و پس از نماز حضرت آیت الله العظمی بروجردی (قدس سره) بر پیکرش به امر ایشان در مسجد بالاسر حضرت معصومه (س) درنزدیکی ضریح مطهر به خاک سپرده شد. جالب آنکه آیت الله بهجت می فرمودند :

«روزی آقای آخوند ملا محمد جواد صافی در مسجد بالاسر به من برخورد کرد و دست مرا گرفت و به سوی نقطه ای برد و فرمود : در آینده مرا در این قطعه زمین فراموش نکنید و این بعدها همان محل قبل او شد.»

از سوی آن مرجع بزرگ نیز مراسمی در مسجد بالاسر تشکیل گردید و سپس از سوی مراجع تقلید و مردم متدین در قم، تهران، نجف، اصفهان و گلپایگان تا چهلمین روز وفاتش مراسم بزرگداشت او بر پا بود، عاش سعیدا و مات سعیدا

ص:228

فی الامام الثانی عشر»، «نوید امن و امان»، «امامت و مهدویت»، «شهید آگاه»، «پرتوی از عظمت حسین (ع)»، «رمضان در تاریخ»، «سفرنامه حج» و «فقه الحج» (3 جلد)، «توضیح المسائل»، «هدایة العباد»، «مناسک حج»، «دیوان اشعار» و دهها کتاب دیگر.

ص:229

ص:230

ص:231

ص:248

علی محمد الاعرج ابن احمد الکوفی ابن ابی جعفر موسی المبرقع ابن الامام الهمام جواد آل الرسول سیدنا و مولینا ابی جعفر محمد التقی الجواد سلام الله علیه و علی آبائه و ابنائه المیامین الطاهرین.

درباره سیادت آن بزرگوار دو حکایت نقل شده است که ما در اینجا یکی را ذکر می کنیم. آن بزرگوار فرمودند: مرحوم حاج ملا حاجی که از اخیار و زهاد تهران و مورد عنایت عموم اقشار مردم در صحت عمل بود وی پدر حجة الاسلام آقای حاج شیخ عباس حائری تهرانی و جد پدری حاج اقا مهدی حائری بودند. خانواده ما با خانواده ایشان رفت و آمد داشتند. فرزند بزرگشان به نام حاج شیخ احمد که غالبا حجره پدرش را در بازار اداره می کرد با رجال و اعیان بیشتر تماس داشتند، نقل کردند روزی در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار درب حجره نشسته بودم دکتر فیلسوف الدوله که با من بسیار دوستی داشت با اوقات تلخ و چهره گرفته وارد شده گفت. حاج شیخ احمد می آیی برویم قم؟ گفتم قم برای چه؟ گفت دختر شاه را می برند برای پسر امیر همدانی، در این سن پیری به من هم امر شده تا قم در رکاب عروس باشم فعلا من در کالسکه تنها هستم. بیا برئویم، من مهیا شدم و در خدمت ایشان به قم آمدیم همین که وارد شدیم بر خلاف معمول همیهش که به منزل حاج آقا سید اسحاق فاطمی وارد می شدیم چون مهمان فیلسوف الدوله بودم در خیابان حضرتی منزل کردیم و می دانستیم که حاج سید اسحاق شبهای جمعه روضه دارند اتفاقا آن شب، شب جمعه بود رفتم خدمتشان تعجب کردند و فرمودند: حاج شیخ احمد کجا بودی؟ کی آمدی؟ چرا اینجا نیامدی؟ من نیز قضیه همراهی با دکتر را به عرضشان رساندم چون اسم دکتر را شنیدند فرمودند: حاج شیخ احمد ما یک خانم مریض داریم که از معالجه اطبای اینجا مأیوس

ص:249

شدیم ممکن است ایشان را بیاورید تا عیادتی از مریض ما بکند، این خانم مریض دخنری بود به نام ربابه خانم که خواهر حاج آقا حسین فاطمی بودند و در همان مریضی سخت فوت شد.

حاج شیخ احمد با اطمینان می گوید بله ایشان را می آورم اما چون این مطلب را به دکتر اظهار می دارد ایشان با برافروختگی می گویند؟ مگر من برای معالجه و عیادت به قم آمده ام. حاج شیخ احمد نیز برای اطمینانی که به حاج سید اسحاق داده بودند بسیار متأثر می شوند به طوری که شام نمی خورند و علی رغم اصرار دکتر با اظهار بی میلی بدون صرف شام به خواب می روند. دکتر نیز شام خورده و خوابیدند.

پس از مدتی که از شب گذشته بود برخاستم دیدم فیلسوف الدوله لا اله الا الله گویان در حیاط قدم می زند. بعد آمد بالای سر من و مرا صدا زد و گفت: حاج شیخ احمد منزل این اقا که گفتی کجاست؟ گفتم: نمی دانم گفت: برخیز برویم منزل این اقا، گفتم نصف شب درب منزل مردم رفتن صحیح نیست، گفت: فایده ندارد نوکرش را بیدار کرد چراغ را روشن کرد و به اتفاق به طرف منزل آقا روانه شدیم.

در بین راه از ایشان سؤال کردم با آن تشدد و امتناع چه شد که این موقع شب درب منزل مردم را بزنیم؟ گفت: چون خوابیدم در عالم خواب دیدم از دارلشفاء و مدرسه فیضیه داخل صحن قدیم حضرت معصومه شدم تا به حرم مشرف شوم. شخص محترمی لب ایوان طلا ایستاده از من سؤال کرد کجا می روی؟ گفتم: زیارت دختر موسی بن جعفر علیهم السلام گریبان من را گرفت و گفت مگر آن دختر موسی بن جعفر نبود که به عیادتش نرفتی؟! او بعد من را به شدت وسط صحن انداخت و ناگهان از وحشت از خواب بیدار شدم (1).

ص:250

ص:251

ندارد با یک نفر و دو رس اسب شما را می خواهد.

این شخص درویش بود به نام کریمی لختی که غالبا در کوه بی بی شهر بانو در نزدیکی حضرت عبدالعظیم علیه السلام منزل داشت. در اواخر عمرش به عتبات عالیات رفت و همانجا از دنیا رفت. وی در تابستان و زمستان لباس چندانی نداشت، وقتی از دنیا رفت بسیاری از خانواده های آبرومند فقیر فهمیدند آنکه شبها در خانه آنها پول و غذا می برده، او بوده است. بنده خود او را دیده بودم.

از نزد آن تاجر بیرون آمدم دیدم کریم درویش به طرف ما می اید سلام کرد. جواب گفتم. گفت: میهمان می خواهید؟ گفتم: بسم الله سؤال کرد جای حیوان هم دارید؟ به نوکر گفتم حیوان ها را در طویله ببر. آمد در اطاق نشست و گفت: آقا من کریم درویشم در کوه بی بی شهر بانو بودم مولا به من فرمود برو سید اسحاق قمی را بفرست کربلا.

برخاستم و پیش نائب السلطنه کامران میرزا رفتم و قضیه را به او گفتم و به نوکرش گفت خورجین را بیاور، نوکر آورد و نایب السلطنه یک کیسه که در آن صد اشرفی دو تومانی بود با یک اسب و یک طاقه شال ترمه داد. رفتم منزل مستوفی الممالک تمام قضایا را به مستوفی نیز گفتم او هم این کیسه صد اشرفی با آن قاطر و این جبه خزشال را داد. به مستوفی الممالک گفتم نوکرت را به همراهم بفرست. او هم فرستاد حالا شما به این نوکر یک رسید بدهید، من نیز چنین کردم و او رفت و بعد همراه مادر وعده ای از بستگان با قافله ای بر کربلا رهسپار شدیم.

مرحوم سید اسحاق فاطمی قمی از استاد فرزانه اش چند حکایت ارزشمند نقل کرده که علاوه بر اینکه مقام معنوی شیخ بزرگوار انصاری را آشکارتر می کند از ارتباط و ارادت و نزدیکی این دو فرزانه عارف به همدیگر حکایت

ص:252

می کند. آقا سید اسحاق نقل می کند: هنگامی که در نجف اشرف بودم شبی در عالم خواب دیدم مژده دادند که امام زمان عج ظهور کرده اند. با کمال شوق و شعف خدمتشان رسیدم دیدم حضرت سواره و شیخ انصاری پای رکاب ایستاده است و حضرت چیزی به ایشان می فرمایند چون چشم مبارک حضرت به بنده افتاد سه مرتبه فرمود والله شیخ مرتضی نائب ما است بعد به طرف من آمدند و فرمودند: آن آجر و کچ را ببر فلان مسجد را تعمیر کن، از خواب بیدار شدم. موقع زیارتی حضرت سیدالشهداء فرا رسید به کربلا رفتم و پس از نماز صبح به خدمت شیخ انصاری رسیدم و جریان را نقل کردم ایشان گریه کردند و گفتند: حضرت نسبت به من چنین فرمود؟ گفتم بله فرمود نفهمیدی حضرت چه چیزی به من فرمود؟ گفتم خیر. پس سجده شکر کرد (1).

ص:253

وی به راستی از محضر پر فیض حاج میرزا جواد ملکی بهره ها برد و این استاد به خصوص در تعیین مسیر زندگی ایشان هم بسزائی داشت و شعاع وجودی که مرد شریف را گسترش داده چهره ای ملکوتی و جذاب داشت و جلسات اخلاقی وی از فروغی خدایی برخوردار بود. در آن زمان یکی از جلسات با حالی که طلاب جوان و نیکو سیرت قم از آن بهره می بردند، منبر وعظ اخلاقی وی بود.

حضرت استاد حسن زاده آملی از دیدار خویش با آن فرزانه عارف جنین یاد می کند. چون خدمتش رسیدم دیدم پیرمردی است در حدود صد سال و از کار افتاده بود، پس از ادای آداب ورود از مرحوم آقا میرزا جواد آقا سخن به میان آوردم، تشویق کردند و فرمودند: «آقا کسی که در این اوضاع از من در این گوشه خبر بگیرد و دنبال احوال و آداب اقا میرزا جواد آقا ملکی (رحمةالله علیه) باشد معلم است که در او چیزی است.)

عرض کردم از مرحوم آقای ملکی دستو رالعلمی به ما مرحمت فرمایید گفت: او خودش دستور العمل بود، شب که می شد دیوانه می شد و در صحن خانه دیوان وار قدم می زد و زبانش به این شعر مترنم بود که :

گر بشکافند سراپای من *** جز تو نیابند در اعضای من

آخرین حرفش این بود که گفت: الله اکبر و جان تسلیم حق کرد. آن جناب اجازه نمی فرمودند که از او عکس بگیرند و بعضی از دوستان و ارادتمندانش این نقشه را طرح کردند که در حال نماز از او عکس بگیرند که نتواند مانع شود و در حالی که از عکس گرفتنش بی خبر بود از او در حال قنوت نماز عکس گرفتند (1).

حضرت حجة الاسلام و المسلمین یعسوبی نیز یکی از کسانی است که

ص:254

ارتباط زیادی با ایشان داشته است و درباره حالات آن سالک پرهیزگار نکات ارزشمندی بیان داشته اند که در اینجا می آوریم.

خدا رحمت کند حاج آقا حسین فاطمی را، ما با ایشان زیاد ارتباط داشتیم. خصوصی خدمتشان می رفتیم در حالی که زیر کرسی نشسته بودند موعظه می فرمودند. چهره اش به راستی ملکوتی بود. واقعا انسان نگاه به چهره این سید می کرد در انسان اثر می گذاشت. ایشان مرد معروفی بود و شب های جمعه دعای توسلی داشتند. اهل توسل و یکی از شاگردان خوب مرحوم حاج میرزا جواد آقای ملکی بریزی بودند. کتابی هم نوشته اند به نام «جامع الدرر» دارای نکات ارزشمندی است. حاج آقا حسین فاطمی شب های جمعه کتاب «منیة المرید» شهید ثانی را می بردند و سپس مداحی و روضه خوانی می شد. مجلس وعظ ایشان مجمع فضلاء و اهل کمال حوزه بود (1)

استاد محمد علی مجاهدی که خود مجالس موعظه ایشان را دیده اند می فرمودند: ایشان خیلی پیر بودند و قادر نبودند به خوبی راه بروند زیر بغل ایشان را می گرفتند و روی منبر کوچکی می نشاندند و حضرتش موعظه می فرمودند. خیلی به خودشان عتاب می کردد و گریه می کردند به خودشان می گفتند: وای بر من، خاک بر سر من و با دست بر سر و پیشانی خودشان می زدند و گریه می کردند واقعا مجلس منقلب می شد. سپس مداحی و روضه خوانی می شد (2).

ص:255

ص:256

14 - حضرت حجة الاسلام حاج شیخ علی اصغر باقری.

15 - حضرت حجة الاسلام حاج شیخ سید صادق شمس.

ص:257

فی سبیل الله)) و این جمله را دو سه بار تکرار کردند و ما از خواب بیدار شدیم.

پس از آن رؤیای صادق حاج آقا حسین فاطمی در قم فرستادند منزل امام که به دیدارشان بیایند چون خودشان پیر بودند و نمی توانستند به خدمت ایشان بروند. حضرت امام نیز با حاج اقا مصطفی خمینی به منزل ایشان رفتند و ایشان خیلی به امام ابراز محبت کردند و از آن روز به بعد یکی از پشتیبانان حضرت امام بودند و درباره حرکت امام تشویق و ترغیب می کردند (1).

ص:258

علی جامع الصفات المحمود و محور ارادة الوجود و علی اولاده و خلفانه معدن الکمال و الجود الی قیام یوم الورود.

و بعد شکر بیحد و ثناء خداوندی را سزا است که توفیق را شامل حال این فقیر سراپا تقصیر فرمود و توجه اجداد طاهرینم یاریم نمود، با حال ضعف و ناتوانی و همکاری بعضی از اخیار و احباء دینی، جلد اول کتاب جامع الدرر، از طبع خارج و در دسترس اخوان ایمانی گذاشته شد و مجدد؟ شکر گزارم که نعمت حیات برایم باقی ماند، بلکه موفق شوم متفرقاتی را که به خواهش و تقاضای بعضی از دوستان جمع آوری نموده و به عنوان جلد دوم طبع و بان ضمیمه شود امیدوارم این موفقیت نصیبم شده و یادگاری از این ناچیز بماند.

غرض نقشی است کز ما باز ماند *** که هستی را نمی بینم بقائی

ضمنا از مطالعه کنندگان و ناظرین، تمنا دارم نواقص و معایبی که در این مجموعه به نظرشان می رسد غمض عین فرموده و بر این شکسته از کار افتاده، خورده نگیرند و از دعای خیر فراموشم نفرمایندا

در این کتاب پریشان ببینی از ترتیب *** عجب مدار که چون حال من پریشان است

و چون اغلب مطالب این کتاب، از لسان، اهل بیت طهارت علیهم السلام اخذ شده، لذا تیمنا مصدر نمدم به ذکر

ص:259

مختصری از فضائل و مناقب ابی الائمه و سراج الائمه ابی الحسنین علی بن ابیطالب و مقدمه برای اداء وظیفه، به برادران عزیزم عرضه می دارم که برای علاقه و محبت به خودتان گوش به عرایض این پیر سالخورده گناهکار بدهید و فکر کنید خدا به ما نعمت وجوه بخشیده، در حالی که در سابق از ما نام و نشانی نبوده چنانچه اول سوره مبارکه هل اتی أن اشاره فرموده انهم از نطفه پست نجس که دارای شعور و ادراک نبده، به ما گوش شنوا و چشم بینا و دل حافظ مرحمت فرموده: «و الله اخرجکمگ من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا و جعل لکم السمع و الابصار و الافئده لعلکم تشکرون»(1).

و بدیهی است این چشم و گوش و دلی که به انسان ارزانی داشته، غیز از چشم و گوشی است که به سایر مخلوقات داده چرا که انسان می تواند به وسیله آن سیر در عوالم خلقت نموده و خالق و موجد خود را بشناسد و او را به یگانگی پرسش نماید، چنانچه امام هفتم علیه السلام به هشام فرمود: ان الله علی الناس حجتین، حجة ظاهرة که وجو مقدس انبیاء می باشند و خجة باطنه همان چشم و گوش باطنند و یا قوه عاقله انسانیة که راهنمای بنده است به خودشناسی اولا و خداشناسی ثانیا. فرمودند: من عرف نفسه فقد عرف ربه بالنتیجه می فهمد که انسان عنصر یست که تمام مخلوقات از جمادات و نباتات و حیوانات، بلکه نترس و بگو ملائکه، از

ص:260

پرتو وجود انسان برای او خلق شده! تا بتواند در دار دنیا، بدون مشقت، دوران عمر خود را به سر برده و فکر خود را در میدان خداشناسی جولان دهد و بفهمد که چگونه ذات مقدسش هر یک از مخلوقات را به قدر حاجت، ادراک مرحمت فرموده و هر کدام را برای چه خلق نموده؟ و هر یک چه اثر و خاصیتی قرار داده؟ باید دانست که تفکر در هر موجودی، خود دفتری است از توحید.

برگ درختان سبز در نظر هوشیار *** هر ورقش دفتریست معرفت کردگار

چنانچه سیر در آیات قرآنی و اخبار اهل بیت وحی، نظیر فرمایش امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه 266 نهج البلاغة در عجایب خلقت اصناف حیوان، کاملا راه خداشناسی را برای انسان باز و مشق کمال انسانیت را تعلیم می نماید، و انسان در ضمن این سیر، بخواص موجودات جمادی و نباتی پی می برد که چگونه این خالق مهربان وسایل تعیش انسان را از انواع تغذیه و لباس های زمستانی و تابستانی و داروهای روحی و جسمی و خواب و استراحت، برای او در دنیا فراهم نموده و در اختیار و دسترس او قرار داده که در دنیا فراهم نموده و در اختیار و دسترس او قرار داده که در زندگی دنیا، هیچ گونه معطلی نداشته باشد و در این تجارتخانه به کسب سعادت ابدیه، عمر خود را به راحتی بگذراند و فرموده: عبدی اطعنی حتی اجعلک مثلی وجه خوش گفته سعدی:

ص:261

«ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند الخ»

اکنون بیاری خالق مهربان و مساعدت جدم امیر المؤمنین (صلوات الله علیه و علی اولاده الطاهرین)، ابتدا میکنم به ذرک پاره ای از فضائل مولی الموالی امیر مؤمنان و با این شعر زبانم و قلبم مترنم است (1)

از تو مدد می طلبم یا علی *** جز تو مرا نیست مدد یا علی

ص:262

جدا می شود اهتمام نمودم دوستی بگیرم از من جدا نشود. وقت مرگ قبر و برزخ با من باشد و او عمل صالح است فرمود احسنت والله خوق فهمیدی.

هر صورت دلکش که تو را روی نمود *** آخر فلکش ز دور چشم تو ربود

رو دل به کسی ده که در اطوار وجود *** با تست همیشه با تو هم خواهد بود

این چند شعر از خود این غافل است با قریحه خامده گفته ام بامیدی

گفت پیغمبر آن فخر عرب *** اصدق شعر قالبته العرب

قول آن مردی لبیدش بود نام *** غیر حق باطل بود بی اسم و نام

کل شی ما خلا الله باطلند *** مفلس و لا شی ء با حق قائمند

غیر او چیزی نبینی روز و شب *** هستی او مدرک آید بی سبب

با وجود او سببها شد پدید *** جملگی اعدام با هستی پدید

چشم بگشا جلوه حق را ببین *** مینماید خویش در هر مه جبین

بارالها برطرف کن این غرور *** ده شفا از فضلت این چشمان کور

جز تو در عالم نبیند چشممان *** جز تو گردد محو از انظارمان

ص:263

ص:264

یعنی بر من مستولی شد شکایت خصمان من و طولانی شد شکایت آن ها و نفرین کسانی که بر آنها ظلم کردم پیاپی در عقب من است (صلوات بر محمد و آل محمد پروردگار من خصمان مرا از من راضی کن و احسان خود یکی از خصمان ما اطفال بی گناه ما هستند، هر گاه در مقام شکایت بر آیند و عرض کنند خدایا حکم کن بین ما و پدر و مادر ما، که به ما غذاهای حرام خورانیدند ما را بی پرده و بی حیا بار آوردند، از اینکه اسباب ساز و رقص برای ما، در خانه مهیا کردند و ما را فرستاددن دنبال تحصیل علومی که به درد دیانت ما نمی خورد، لذاست که معصوم علیه السلام می فرماید «ویل لاطفال آخر الزمان من ابائهم» و ای به حال بچه های آخر الزمان از پدران آنها، عرض کردند پدران کافر آنها فرمودند نه بلکه پدران مسلمان آنها، دقت کنید بالاتر مصیبت ما این است که فرزندانیکه برای رشد و پرورش آنها دقت کنید بالاتر مصیبت ما این است که فرزانی که برای رشد و پرورش آنها از همه چیز خود صرف نظر کردیم و دنیا و آخرت خود را فدای آنها نمودیم، فردا بزرگترین خصم ما همین فرزندان ما هستند، اگر خوب اندیشه کنیم خواهیم فهیمد که ما دنیا هم نداریم تا چه رسد به آخ رت برای اینکه قانون مقدس پیغمبر محترم اسلام را زیر پا گذاشتیم و قانون لامذهبی را بر آن ترجیح می دهیم، بی جهت نبود که صدیقه کبری مادرم فاطمه زهرا در جواب زن های مهاجر و انصار که پس از صدقات وارده به پاره تن پیغمبر، به عیادت او آمدند و سؤال می کنند ای دختر پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) چگونه شب را بروز آوردی؟ شکایت از بی وفائی مردان آنها فرمود؛ زیرا می دانست با آن کثرت آرائی که حق ثابت پسر عمش را غصب کردند این قانون بی عدالتی و حق کشی، برای همیشه تا ظهور فرزندش مهدی در میان امتان پدرش حکیم فرماست، لذاست که بزنها فرمود چرا علی را نخواستند به خدا از تیزی شمشیر او و بیم و هراس نداشتن او از مرگ و پایمال نمودن شجاعان و صدمه حملات

ص:265

او در معرکه های حرب و غضب او را در راه خدا دیده بودند که به خاک مذلت مالیده باد دماغها جماعتی که گمان می کنند نیکوکارند و حال آنکه مفسد و بدکارند و لکن نمی دانند آیا کسیکه دیگر آن را به سوی حق هدایت کند سزاوارتر است است که پیروی شود یا آن کس که خود راه هدایت نیافته. جز آن که دیگری او را به راه ندارد، چه شده است شما را به جان خودم سوگند امروز این کردار شما آبستن است، پس صبر کنید آن مقدار که زمان حل منقضی شود و هنگام نتایج فرا رسد، آن گاه بدوشید به مقداریکه ظرفها بزرگ و عمیق مملو از خون تازه شود، و زهر مهلک و کشنده در آن در آن وقت زیان کاران اهل ضلالت و بطالت را خواهند دانست، آنان که بعد از این به عرصه وجود آیند عاقبت آن چه را پیشینیان تأسیس کردند، پس از آن با طیب خاطر از دنیای خود، دست طمع بردارید و با اطمینان دل آماده فتنه و بلا باشید، مسرور و فرحناک شوید به مژده شمشیر برنده و سطوت جابرین ظلم کننده، و هر جی عام و فرو گیرنده و غلبه استیلائی از ستم ستمکاران که باقی نگذارد از فیؤ و غنیمت شما مگر اندکی و بدروند جمع شما را و باقی نمانید مگر قلیلی، چه بسیار حسرت و ندامت که خواهید خورد و چه خواهید کرد و حال آن که از طریقه حقه کور نابینا گردیده اید.

حال برادر نیک تأمل کن در امر دنیا و اهل آن، اکنون که راحتی موقت و خیالی را هم از دست ما گرفته اید کسی که اهل آخرت باشد دلخوش است که در آن عالم راحت و لذت جاوید دارد، من و تو جه دلخوشی داشته باشمی که نه دنیا داریم و نه آخرت.

از جناب ابی ذر پرسیدند که «ماسلنا نکره الموت؟» چه شده ما را که از مرگ کراهت داریم؟ فرمود زیرا شما دنیا و آخرت را خراب کردید، شخص

ص:266

کراهت دارد از جای اباد به محل خراب برود ما که هم دنیامان خراب و هم آخرتمان، گدای ارمنی شده ایم چاره نیست اگر در پی چاره جوئی هستیم جز این که توجه پیدا کنیم به آن کسی که از مادر بلکه از خود ما به ما مهربان تر است و الحاج و التماس نمائیم تا هر دو را اصلاح فرماید که «من یتق الله یجعل له مخرج؟ و یرزقه من حیث لا یحتسب» علی علیه السلام می فرماید: «و اعلمو انه من یتق الله یجعل له مخر؟ من الفتن و نورا من الظلم و یرزقه من حیث لا یحتسب،» تقوی سرمایه راحتی دو دنیا است سرمایه رزق از جائیکه گمان ندارد سرمایه بیرون آمدن از ظلمت به عالم نور است، بیا تجربه کن اگر به مقصد نرسیدی. اسباب کجی و بی دیانتی همه وقت موجود است، دوباره برگرد، فرمود: من انقطع الی کفیته و ان دعانی اجبته و ان استکفانی کفیته؛ خالق من با تو وعده فرموده کسی که از غیر برید و به من پیوند کرد او را کفایت کنمن و اگر از من برید و به غیر پیوند کرد او را واگذار به آن غیر کنم، و ای به حال آن کسی که خدا او را به غیر واگذار نماید «ان الله لا یخلف المیعاد» خداوند خلف وعده نمی کند امتحان خود را داده ما کور و کر هستیم مولی علیه السلام می فرماید حب الدنیا یعمی و یصم و یبکم و یذل الرقاب. یعنی دنیا شخص را کور و کر و گنگ و گردنها را ذلیل نموده.

این است تأثیر علاقه مندی به دنیا و گرنه خداوند بنده نواز و کریم چاره ساز از عبادات و حسنات ما بی نیاز است و برگناه، بنده را به زودی نمی گیرد (1).

ص:267

که لقب دنیا لا شی ء است و کسیرا که همتش ناچیز باشد، قیمتش نیز مثل آن باشد و هر که را همت عقبی است. قیمت او نعیم عقبی است، عارفی گوید حق تعالی دنیا را بیافرید و فرمود: بر قومی بیاراستند و ندا در داد که این جای بلاست و بهشت و آخرت را بیاراست و فرمود: این نشان عطا است آن گاه فرمود: هر دو گیتی از ان ما است بلی «الدنیا حرام علی اهل الاخرة و الاخرة حرام علی اهل الدنیا و هما حرامان علی اهل الله (1)»

ص:268

ساختمان عالم و ساختمان خود را از دیگری می دانند او را بنائی ساخته و نقشه معماریست عالم و حکیم و قادر، می بیند تمام اجزاء و ساختمان مرد و زن از جهت مو یکیست ؛ در سراپای مرد، هر چه مو باشد در سراپای زن هم می باشد، الا صورت مرد که حسن او را در ریش قرار داده و حسن زن را در بی موئی و صافی قرار داده. اگر حب دنیا فکرتان را خراب ننموده و از بین نبرد که فرمود : مولی امیرالمؤمنین (ع) حب الدنیا یعمی و یصم و یبکم و یذل الرقاب، یعنی حب دنیا شخص را کور می گرداند و گردنها را ذلیل می کند، با اندکی تأمل و تفکر خواهید یافت که این مخالفت و سرکشی یا از جهت آن است که خود را مستقل در این بناء و این بناء را از خود می دانید، یا از جهت عناد و لجاج با آن معمار از لیست که آن را ساخته، و یا شعور و ادراک خود را بهتر آن می دانید، خوب است مثالی ذکر شود اگر اول معما، رنقشه بکشد و بر طبق آن، خانه و ساختمانی بنا نماید شاگرد بنائی، تیشه بردارد. قطعه از بنا را خراب نماید آیا مورد غضب آن معمار نخواهد شد؟ ای جامعه که خود را بنده می دانید و آن معمار ازلی را رب خود می دانید، عالم و قادر و حکیم و شفیق و مهربان حتی از مادر به تو مهربان تر، بلکه خودت به تو مهربان تر است این چه جسارت و بی حیائی است ؟ تیشه بر دست گرفته، این قطعه از بنا که حسن و عزت و وقارو زینت تو قرار داده، از بین ببری ؟ این چه جنگی است با خالق خود ؟ مردم جامعه از هر طبقه که باید این را مشاهده نمایند و زیر سبیل بگذارند برای نفع خسیس دنیا با آنها مداهنه نمایند کأن لم یکن شیئا بلکه برای نفع پست دنیا بر عزت و احترامشان بیافزایند. آیا فرمایش : الراضی الراضی بفعل المحسن؛ شریک فی احسانه و الراضی بفعل المسی ء شریک فی اسائته را قبول ندارند؟ و مورد توجه در نزد موالیانشان نمی دانند؟ نظر نما در عظمت

ص:269

این گناه بزرگ، که امروز در نظر ما بی وقع شده و کار ما به جایی رسده که علمای ما و اخیار، دیگر این منکر بزرگ را کمتر نهی می کنند ولی علماء گدشته، چون مردم را علاقمند بدین می دیدند، این عمل را جدا نهی می نمودند، از جمله به ذکر یکی از آنها می پردازیم؛ عالم جلیل زاهد جناب آقای سید محمد علی، معروف به آقا مجتهد که نادره عصر خود بوده، و از تلامذه او شیخ الطائفه، علامه انصاری و سید صاحب «روضات» بوده و این سید جلیل بکاء و کثیر المناجات بوده، شبی از شب های ماه مبارک رمضان در حرم مطهر پشت سر مقدس حضرت امیر المؤمنین علیه السلام به خواندن دعای ابو حمزه شروعو کرد در کلهم اول: الهی لا تؤدبنی بعقوبتک گریه او را گرفت، و پیوسته این کلام را مکرر می کرد تا غش کرد او را از حرم مطهر بیرون آوردند.

روزی در مجلسی که بر پا شده بود برای اقامه عزای حضرت سید الشهداء (ارواحناء فداه) حاضر شد در آن مجلس، جماعتی از اعیان و اشراف بودند، ناگاه وارد شد آن مجلس، یکی از شاهزادگان که ریشش را تراشیده بود؛ سید چون نظرش به صورت او افتا؛ فرمود: حلق اللحیة من شعائر المجوس و صار من عمل اهل الخلاف.

تراشیدن ریش از شعار گبران بوده و حال عمل اهل خلاف است و این مرد ریش خود را تراشیده و آم ده است برای عزاداری سید الشهداء علیه السلام و می ترسم که هر گاه روضه خوان بالای منبر رود و این مرد، در اینجا باشد، سقف فرود آید پس از آن مجلس برخاست و بیرون رفت، و حق هم همین است آن طور که بین ما رسم است که در مجالس، نوعا اهل معاصی خصوصا جوان های ریش تراش. برای پذیرائی، در مجالسی که مخلوط از زن و مرد

ص:270

است خدمت می کنند؛ وا اسفا بر این اوضاع وا خجلتا بر این خدمت ها ؛ درست مصداق آیه شریفه «قل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالا الذین صل سعیهم فی الحیوة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسبون صنعا (1)

هستیم و ای بر ما (یوم تبلی السرائر) که این اعمال صالحه و حسنات خود را در کفه سیئات مشاهده می کنیم، زیرا مجالسی که محل تردد و آمد و رفت ملائکه و حضور ائمه معصومین علیهم السلام می باشد، باید به وسیله افرادی پاکیزه و منزه و ظاهر الصلاح و خوش سیرت، و بالأخره به بهترین وجهی که مورد رضای خداوند تبارک و تعالی و حضرات ائمه هدی (سلام الله علیهم) است باید باشد.

و برای اینکه پس به عظمت این گونه محافل برده شود «رجوع شود به این قسمت از کتاب «کبریت احمر» مرحوم بیرجندی (رضوان الله تعالی علیه) که می فرماید: باید دانست که حضور در این مجالس؛ ثواب عظیم دارد، بلکه عناوین عدیده دارد که به هر کدام می شود قصد قربت کرد مثلا مجالس مذاکره علم است، مجالس لقاء اخوان و زیارت ایشان است، مجالس کسب برادر صالح فی الله است، مجالس تعیت و سلام بر مؤمنین است، مجالس قضاء حاجت است، مجالس احسان بعباد است، مجالس زیارت علماء است، و مجالس نظر به صورت علماء و ذریه طاهره است، مجالس فضائل و مناقب آل الله است، و فضایح و مثالب اعداء الله است. و مجالس زیارت و سلام بر ائمه طاهرین است، و مجالس تعزیه است؛ و مجالس صله حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت زهرا علیهم السلام است، و مجالس اداء حقوق است؛ و مجالس دعا از برای برادران دینی است؛ مجالس احیاء ائمه است، مجالس احتراز از فسق و فجور و خلاصی از غیبت و تهمت و سایر معاصی است.

ص:271

شاذان بن جبرئیل، در کتاب «فضائل» ازام السلمه روایت کرده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جمع نمی شود جماعتی که ذکر کنند فضائل علی ابن ابی طالب را، مگر آنکه ملائکه نازل می شوند، و اطراف آن جماعت را می گیرند، تا آنکه متفرق شوند، آن گاه به آسمن عروج می کنند، پس ملائکه اسمان می گویند: از شما بوئی استشمام می کنیم که بهترین بوها است جواب می گویند: ما در نزد قومی نشستیم که ذکر می کردند، محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت او را و از بوی آن ها معظر شدیم، ملائکه آسمان می گویند ما را ببرید تا ما نیز با ایشان بنشینیم، آن ملائکه می گویند آنها متفرق شدند و هر یک به منزل خود رفتند می گویند: ما را ببرید تا از آن مکان معظر شویم.

و مثل این را در منتخب طریحی در مجالس ذکر و مراثی اهل بیت آورده. مخفی نباد که بوی بهشت آن قدر معطر است که اگر حور العین از گیسوی خود؛ چیزی باین عالم بگشایند؛ اهل این عالم طاقت نیاورند، و از بوی خوش آن هلاک شوند اما بوی مجالس ذکر فضائل و مصائل اهل بیت بر آن غلبه دارد.

بگو به خادم جنت که خاک این مجلس *** به تحفه بر، سوی فردوس و عود مجمر کن

و بعد می فرماید: در نهایت ادب و کمال؛ خضوع و خشوع بنشیند و خود را از محرومات و هزلیات، مثل نظر بنا محرم و عیب جوئی قاری و غضب کردن مکان مستمعین، تنگ کردن مکان برایشان، و خنده و غیر ذلک محافظت کند، بر خلاف مجالس زمان که مشتمل بر کثیری از محرمات است کما ذکر بعضها

این برادر ایمانی و ای منتظر ظهور موعود السرور آن نور الهی قضیه دجال

ص:272

و آن نان و آب نغمات دل ربای آن دشمن و رباییرا شنیدی که ههم را به صداهای دلفریب خود ار طرف آن مصلح عالم و ذخیره خداوند یگانه می رباید، اکنون مایه و استعدا ایمان خود را تا وقت نگذشته ملاحظه نما تا آن روز را مشاهده نمودی، ای بیچاره تو که از این طربهای بی ثبات که مشحون به جمیع آلام و اسقام است صرف نظر نکنی، چگونه امیدواری که آن روز تو ثابت بمانی؟ و از طرف ولی عصر عج نگردی بطرف آن آوازها که همه را از خود بی خود می نماید؟ نمی ماند مگر به قدر نمک طعام و سرمه چشم، حلاوة الدنیا و مرارة الاخرة حدیث معصوم را شنیدی که جمع بین دو شیرینی نمی شود و دو تلخی هم نمی شود و نیز شنیدی دنیا و آخرت ضرتان هر کدام از آن دو هوو را اراضی نمائی دیگری دلتنگ می شود.

در «سفینة البحار» در لغت غنا مرقوم فرموده اند در جلد اول «جامع الدرر» ذکر شد اینجا هم به مناسبت مقام تذکر داده می شود، شاید در قلوب قاسیه نرمی پیدا شود. عن عاصم بن حمید عن ابی عدالله علیه السلام فی حدیث قال قلت: جعلت فداک انی اردت ان اسئلک عن شی ء استحیی منه قلب أفی الجنة غناء قال علیه السلام ان فی الجنة شجرا یأمرالله ریاحها فتهب فتضرب تلک الشجرة باصواب لم یسمع الخلاقیق بمثلها، ثم قال هذا عوض لمن ترک السماع فی الدنیا من مخافة الله.

و فی حدیث النبوی ما من عبد دخل الجنة الا و یجلس عند رأسه و عند رجلیه ثنتان من الحور العین تغنیانه بأحسن صوت.

در تفسیر در ذیل آیه «فی روضه یحبرون» در وصف تغنی و آواز در بهشت در خب است روزی رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) وصف بهشت را می فرمود مردی

ص:273

برپا خاست عرض کرد یا رسول اله در بهشت آواز خوش هست؟ من آن را دوست دارم، فرمود. بخدائی که جانم در ید قدرت اوست که در بهشت درختی است که چون آوازهای خوش خود را دور داشتند، آن درخت به آواز درآید به تسبیح و تهلیل، چنان آوازی که خلایق مانند آن را نشنیده باشند.

در «اسرار الصلوة» مرحوم حاج میرزا جواد آقا (طاب ثراه) مرقوم است؛ در روایت مهمانی اهل بهشت خبری وارد شده که بعد از قرآن استدعای استماع مدت مدیدی بیهوش می شوند، بعد که به هوش می آیند استدعای زیارت جمال جمیل تعالی را می نمایند نوری تجلی می نماید که از تجلی آن نور بیهوش میافتند، احتمال صدق این فرمایشات کافی است که شخص عاقل را شوق آورد، و برای تحصیل ان ترک نماید، آنچه را منافی به رسیدن به این مقام است که فرمود سعد غیور است من که رسولم غیرتم از سعد زیادتر است و پروردگار من از من غیرتش زیادتر است و غیرت حق سبحانه فرمودند ترک فواحش است در این عالم، این مستبها و این حرکات منافی رضای اوست فواره چون بلند شود سرنگون مشود؛ رسوائی را که از حد گذراندی، غیرت او سبحانه در تلاطم آید، یا جزاء عالم امر (کن» می رسد فرو بر و بگیر او را «فیکون» عقب او حاضر است.

ص:274

گفت و در جایگاه صدق و صفا نزد سلطان مقتدر هستی جای گرفت و در قبرستان نورانی شیخان و محل قبور بسیاری از اولیاء خدا به خاک سپرده شد. اینک تربت آن سید عارفان محل زیارت بزرگان و معرفت کیشان قم است. بر لوح قبر مبارکش چنین آمده است.

انما الدنیا فناء

قد ارتحل العالم الناسک العابد السالک العارف المتأله حجة الاسلام و المسلمین الحاج اقا حسین الفاطمی نجل افقه السعید آیت الله الحاج سید اسحاق الرضوی القمی قدس سرهما لیلة 27 شوال 16/1389.

دی ماه 1348 - هی الدنیا یقول بلا فیها.

ص:232

ملا غلامرضا به نجف اشرف رهسپار شد و در محضر خاتم الفقهاء و المجتهدین مرحوم شیخ انصاری زانوی ادب به زمین زد و به دمت دو سال از بحث های وی بهره مند شد و کتاب «فرائد الاصول» را نیز در همان زمان تصحیح نمود.

پس از درگذشت شیخ اعظم (1281)، به درس فقه و اتصول آیات عظام: میرزا محمد حسن شیرازی و میرزا حبیب الله رشتی حاضر شد و از محضر آنان توشه های بسیار برگرفت(1) و با مهاجرت میرزای شیرازی به سامراء (1291 ق)، وی در نجف ماند و تنها از درسهای میرزا حبیب الله رشتی بهره برد. و در همان زمان بود که ملکه استنباط و قوه اجتهادش، شکوفا گردید و این از تقریرات درس فقه استادش - که آمیخته با نظرات اوست - بر می آید (2) وی در آن هنگام در حوزه، به قدس و ورع و تقوی و صلاح و درستی مشهور شده بود (3).

او پس از 17 سال اقامت در نجف، سال 1296 ق، به همراه دوست و هم بحثش - ملا غلامرضا - به سامراء کوچید و به دمت دو سال هم از محضر میرزای شیرازی استفاده برد و با مکتب فقهی سامراء و میانی اصولی آن، آشنا گردید.

ص:233

از نظر علم و فقاهت و تقوا ستودند.

آیت الله حاح سید مهدی روحانی می فرمود:

آقای حاج سید جواد در آن زمان در قم ریاست تامه داشت و جون از مطالب شیخ انصاری چیز مهمی در دست نداشت و از طرفی حاج سید صادق به تازگی وارد قم شده بود و چندان موقعیتی نداشت، مرحوم حاج سید جواد با ایشان مباحثه خصوصی قرار داده و در حقیقت از او استفاده می کرد. آن مرحوم وصیت کرد که مُهرم را تحویل حاج سید صادق بدهید و نماز جنازه ام را هم ایشان بخواند(1)

هم ایشان می فرمود:

مرحوم والد و عمویم آقای حاج میرزا محمود گفتند: مرحوم آیت الله آقا سید علی قزوینی (صاحب حاشیه بر قوانین) قم آمده بود و با مرحوم حاج سید صادق مباحثه می کردند، در جاهایی که مربوط به مطالب شیخ انصاری نبود، مرحوم حاج سید علی برتری داشت و حاج سید صادق ایشا نرا به مطالب شیخ می کشانید و غلبه می کرد. مرحوم عمویم آقای حاج آقا احمد می گفتند: در این مجالس حاج آخوند - ملاغلامرضا قمی - هم بوده و طرف بحث نیز بوده اند، پس از آن مجلس یا مجالس، از مرحوم سید قزوینی پرسیدند: که این دو کدام بهترند؟

در پاسخ گفته بود: حاج سید صادق قوی تر است.

ص:234

عقود و أسناد به مهر و امضای او رسید و ذکاوت عجیبی در امر قضاوت حل و فصل منازعات از ایشا مشاهده می شد تا آنجا که بعضی، آنها را حمل بر کرامات کرده و حکایاتی نقل نموده اند(1) از جمله گفته اند: روزی پس از خواندن نماز صبح، در مسجد جنازه مقتولی را به صحن خانه ایشان می آورند و از آقا تقاضای دادرسی می کنند.

مرحوم آقا پس از لحظاتی تأمل آقا! من قصد کشتن او را نداشتم، اما هر چه به او گفتم برو فلان کار را انجام بده. او گوش نکرد و من با عصبانیت تبر را به طرف او پرتاب کردم و به گیجگاه او اصابت کرد و مرد.

همگان از این تفرس و ذکاوت، بسیار تعجب کردند و آن را حمل بر کرامت نمودند، آن آقا خود فرمود: من در این مدت که به حاضرین نگاه می کردم دیدم پدر مقتول خیلی مضطرب و رنگ پریده است و چشمانش حالت ترس دارد. لذا احتمال دادم قاتل همو باشد و این پیش بینی هم درست در آمد(2)

از ویژگیهای دیگر ایشا، نظم و ترتیب در زندگی بود. وی با کثرت مراجعات در امور شرعی و عادی، باز وقت تدریس و مطالعات و عبادات شرکت در مجالس و تألیفاتش، هر یک به جای خود محفوظ بود از هیچ کدام غفلت نمی کرد. دیگر از ویژگیهایش عشق به کار و حل مشکلات مردم بود. از کاری که وظیفه او بود هیچ وقت اظهار خستگی نمی کرد، چه بسا نیمه شب در سرما یا

ص:235

گرما برای رفع حاجتی سراغ او می آمدند، و او متغیر نمی شد(1).

از خصوصیات دیگر وی - که در میان اهالی قم در تواتر رسیده بود - ملاقاتش با حضرت ولی عصر (عج) بوده است وی، بسیار اوقات در نیمه های شب از منزلش - در محله «سلطان محمد شریف» در خیابان چهارمردان، به سمت مسجد امام زین العابدین - در چهارراه سجادیه - بیرون می رفت و در آنجا به عبادت می پرداخت و بسیار اوقات هم می شد که در آن مکان شریف، رهگذران شاهد نوری تابان و گفتگویش با شخص دیگر بودند.

آیت الله سید مهدی روحانی می فرمود: من از پدرم در مورد این قضایا و شهرت آنها پرسیدم. پدرم - که مرد روشنفکری بود و این گونه قضایا را به آسانی قبول نمی کرد فرود: من از جزئیات قضایا خبر ندارم، اما پدرم لیاقت و صلاحیت این قضایا را داشت و از مقام قدس و ورع او دور نیست.

ص:236

6 - حاج سید ابوالقاسم مرتضوی

و از میان این گروه، مرحوم حاج حسن فاضل از قم مهاجرت نکرد و اختصاص به شاگردی آن استاد عالیقدر پیدا کرد و به درجات عالیه فقاهت و اجتهاد نائل آمد(1).

ص:237

(این مدرسه به خواست آیت الله سید صادق روحانی) در سال 1395 ق مورد بازسازی و تعمیرات اساسی قرار گرفت و امامت جماعت مسجد را سالیان بسیاری است آیت الله آقای حاج مهدی روحانی بر عهده دارد)

ص:238

ص:239

ص:240

وی در سال 1309 ق به دنیا آمد و پس از تحصیل سطوح عالیه در محضر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی در نجف اشرف به قم آمد و در درسهای آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حایری شرکت جست تا به مقام اجتهاد نائل آمد، وی پس از سالها اقامت در قم و خدمات دینی و اجتماعی، به نجف اشرف مهاجرت نمود و بعد از سالی چند، در 6 ذیقعدة الحرام 1382 ق بدرود حیات گفت و در مقام هود و صالح در قبرستان وادی السلام نجف به خاک سپرده شد، وی والد آیت الله حاج سید مهدی روحانی و حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج سیدهای روحانی است.

ص:241

آیات عظام سید محمد تقی خوانساری، میر سید علی یثربی کاشانی و مرحوم حاج شیخ حسن فاضل سطوح فقه و اصول را فرا گرفت، سپس در محضر آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حایری (در قم) و خضرات آیات میرزای نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی، و میرزا ابوالحسن مشکینی (در نجف اشرف) و آیت الله حاج آقا حسین قمی (در کربلا) مبانی فقهی و بنیه علمی خویش را استوار ساخت.

وی در این مدت برای تبلیغ دین، بارها به هندوستان سفر کرده و در ملازمت آیت الله قمی برای اعاده حجاب زنان، به ایران آمد و پس از موفقیت دینی ایران، به وطن خود باز آمد و در سال 1374 ق به اصرار گروهی از علما و مردم متدین تهران، امامت جماعت مسجد بنی هاشمی را بر عهده گرفت و به نشر احکام دین پرداخت. از تألیفات وی کتاب «سر السعادة» در فضیلت صلوات، و کفایة النحو»، «تسلیة المریض» و «خاطرات» است، وی در دوم صفر 1384 ق بدرود حیات گفت و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد (1)

ص:242

2 - مرحوم آیت الله حاج شیخ مهدی حرم پناهی قمی (1319 - 1374 ق) قدسر سره(1)

3 - مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد قمی (2)

4 - مرحوم آیت الله حاج میرزا سید حسن برقعی قمی(3)

5 - مرحوم آیت الله حاج میرزا محمد باقر جوادیان قمی(4)

نوادگان

از آن فقیه بزرگ و فرزندانش، نسلی صالح و عالم و متدین بر جای ماند که تاکنون چراغ علم و فضیلت را در حوزه علمیه قم روشن نگاهداشته اند، برخی از آنان عبارتند از:

1 - مرحوم آقای حاج سید محمد روحانی (1338 - 1419 ق) صاحب «منتقی الاصول» - 7 ج، «المرتضی الی الفقه الارقی» در زکات، صوم، خمس، حج، «حاشیه بر عروة»، «توضیح المسائل»، «منهاج الصالحین»، و «مناسک حج»(5).

2 - آیت الله حاج سید صادق روحانی (متولد 1342 ق) صاحب «زیدة الاصول» شش جلد - «فقه الصادق»- 27 جلد - «توضیح المسائل»، «المسائل المستحدثه»، «منهاج الفقهاهة» 4 ج -، «شرح کفایه»، «حاشیه وسائل، «اجتهاد و تقلید»، «فروع علم اجمالی»، «جبر و اختیار»، «ولایت فقیه»، «قواعد فقهیة»، مناسک حج»، «حاشیة عوة»(6).

3 - آیت الله حاج سید مهدی روحانی (متولد: 1343ق) صاحب «بحوث مع اهل السنه و السلفیه»، «الوتر ثلاث رکعات»، «احادیث العترة عن طریق اهل السنة»، «تاریخ فرق و مذاهب اسلامی»، «و فرقة السلفیة و تطوراتها»، «تفسیر

ص:243

سورة الفجر»، حاشیه بر تفسیر جوامع الحجاج، وی عضو مجلس خبرگان رهبری و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و از علمای مشهور حوزه است، و هم اینک در مسجد حاج سید صادق، در هر سه وعده اقامه جماعت می نماید و بسیاری از مشکلات مردم را به سرپنجه تدبیر خویش می گشاید(1).

4 - حضرات حجج اسلام، آقایان: مرحوم حاج سید فضل الله، حاج سید محمد علی(2) حاج سید مهدی، حاج سید هادی روحانی، از علمای محترم تهران.

5 - آیت الله حاج شیخ محسن حرم پناهی (متولد: 1347 ق) صاحب «شرح وسیلة النجاة»، «شرح کفایة الاصول»، برخی از مجلدات «جامع احادیث الشیعة»، (3) وی عضو جامعه

مدرسین حوزه علمیه قم و امام جماعت مسجد محمدیه - یکی از مساجد معروف قم - است.

6 - مرحوم حجة الاسلام و المسلمین اقای حاج اقا مصطفی برقعی - امام جماعت مسجد محمدیه قم.

7 - حضرات حجج اسلام آقاین: حاج آقا نصرالله شاه آبادی و حاج آقا نورالله شاه ابادی - فرزندان مرحوم آیت الله العظمی شاه آبادی - از علمای محترم تهران.

ص:244

ص:245

ص:246

ص:247